In veel gezinnen uit Nederlands-Indië werd weinig gesproken over het verleden. Het leven in de kampen, dwangarbeid en de ‘vrede’ die uiteindelijk een nieuwe strijd werd. Of over de traumatische jeugd van kinderen in de jongens- of vrouwenkampen. Simone Berger, dochter van een vader geboren en opgegroeid op Noord-Sumatra, maakte daarom het boek ‘Istori Kita‘ (onze geschiedenis) dat generatiegenoten moet helpen makkelijker met hun ouders te praten over het verleden in Nederland-Indië. Aan de hand van bijzondere afbeeldingen en verhalen komen herinneringen weer tot leven. De onderwerpen variëren van zoete jeugdherinneringen tot de Japanse bezetting. Historiek stelde een paar vragen aan auteur Simone Berger.
Wat zijn de trauma’s van de eerste generatie uit Nederlands-Indië en waarom is het lastig voor ze om daar over te praten?
Tekening van Hetty Ansing (Haarlem, 1949). Bron: Istori KitaTijdens de erbarmelijke, zware en mensonterende omstandigheden tijdens de bezettingsjaren – waar mensen in het kamp of bijvoorbeeld als dwangarbeider verbleven – zijn veel families jarenlang uit elkaar gescheurd. En na de zogenaamde bevrijding begon een dekolonisatie-oorlog die 4 jaar zou gaan duren waardoor men niet kon terugkeren naar het ‘oude leven’ van voor de bezetting. Iedereen had uitgekeken naar de bevrijding. Maar de realiteit was dat velen familieleden hadden verloren, een tijd aanbrak van angst en chaos waarin je niet meer wist wie je vriend of vijand was. De verhoudingen waren veranderd. Ze werden gedwongen om te vertrekken uit het geboorteland en kwamen vaak berooid aan in een land in wederopbouw, waar weinig of geen aandacht was voor wat de mensen in Nederlands-Indië hadden meegemaakt. Dit heeft velen die al beschadigd en getraumatiseerd waren geen mogelijkheid of ruimte gegeven om de ingrijpende gebeurtenissen te verwerken. Het motto was: aanpassen!
Tijdens mijn jeugdjaren werden door mijn opa voornamelijk leuke en stoere anekdotes verteld, de diepere lading achter dit soort verhalen vertelde hij pas toen ik volwassen was. Ik realiseerde me dat mijn vader, in tegenstelling tot mijn eigen stabiele en harmonieuze jeugdjaren, zijn eerste twintig jaar in een omgeving heeft doorgebracht die onstabiel, angstig en onrustig was. Hij heeft in zijn jongste jeugd geen normaal gezinsleven gekend en er was geen vaderfiguur. Jonge kinderen die in een interneringskamp voor vrouwen verbleven, kenden slechts schreeuwende en vaak sadistische Japanners of andere mannelijke bewakers.
Door gesprekken tijdens en na de middelbare schooljaren met vrienden en vriendinnen met een Indische of Molukse achtergrond voelde ik ook dat het vaak het karakter van mensen had beïnvloed. De tweede generatie leerde rekening houden met een ouder die beschadigd was door de oorlogsjaren. Gelukkig heeft mijn vader veel verteld waardoor ik vanaf jongs af aan begreep dat hij ingrijpende dingen had meegemaakt tijdens zijn jeugd en had ik daar begrip voor.
U geeft ook lezingen, wat voor problemen komen daar naar boven van de tweede generatie?
Dat is heel divers. De een heeft ouders die altijd veel verteld hebben, sommige families hebben dit zelfs in boekvorm vastgelegd of op een andere wijze. Maar er zijn ook families waar veel werd gezwegen en waar je al vroeg leerde onopvallend door het leven te gaan om zo min mogelijk je ouder te irriteren. Verwachtingen werden overgedragen, emoties mochten niet getoond worden of – in ergere gevallen – werd de pijn, het verdriet en de frustratie afgereageerd op partners of kinderen. Het helpt enorm als er meer begrip is. Dan kan je bepaalde dingen beter accepteren. En voor sommige personen is het zelfs zo belangrijk om te begrijpen wat de ouder heeft doorgemaakt, zodat je je ouder kan vergeven. Dan kunnen ze verder in het leven.
De naoorlogse generatie is opgevoed door ouders die vaak getraumatiseerd waren en jarenlang geen gezinsstructuur hebben gekend maar wel angst en dergelijke hebben gevoeld. De uitwerking daarvan verschilt per persoon. Veel voorkomend is: zwijgende ouders, onbesproken geheimen, het afreageren van de frustratie door geestelijk of lichamelijk geweld, hoge eisen stellen aan de kinderen, autoritair gedrag, etcetera.
Fragment uit het boek ‘Istori Kita’
Kunt u aangeven wat de opbouw van het boek is en waarom dit het ophalen van de familiegeschiedenis makkelijker maakt?
Als je weinig weet of in een impasse zit, heb je een ‘opening’ nodig. Door diverse interviews en gesprekken merkte ik dat je door gerichte vragen of door verhalen ‘een gezicht’ te geven (bijvoorbeeld via internet de school of het ziekenhuis waar je ouder is geboren te laten zien) je in gesprek kan raken. Vaak wil de ouder wel over ‘leuke’ en ‘plezierige’ onderwerpen praten. Met mijn boek probeer ik de zintuigen te prikkelen, de neus ruikt weer de heerlijke etensgeuren, het oor hoort weer de geluiden uit de vertrouwde omgeving van de jeugdjaren en het oog ziet weer de felle kleuren van de weelderige natuur en tropische bloemen. Stel gewoon de vraag aan je ouder wat hij met een ‘ketip’ (dubbeltje) deed en je krijgt de leukste verhalen. Zie je opeens dat jouw opa vroeger ook een kwajongen was die streken uithaalde. Door vragen te stellen die laagdrempelig zijn en waar de ouder met veel plezier over kan vertellen, raak je weer in gesprek en maak je de herinneringen weer levend. De ouder merkt ook dat hun kind (de vraagsteller) interesse heeft. De generatie die nog uit de eerste hand kan vertellen, is op hoge leeftijd en vaak is er dan meer behoefte om terug te blikken en over die jaren te vertellen.
Fragment uit het boek ‘Istori Kita’Kunt u een thema uitlichten waarvan de antwoorden belangrijk zijn voor de tweede generatie?
Het boek eindigt met het thema ’Tastbare herinneringen’ zodat je altijd weet wat het verhaal is achter de spullen die in het huis van jouw ouders staan die tijdens de overtocht zijn meegekomen. Het boek sluit af met ‘Doorgeven’ en ‘Herdenken’ zodat je aan jouw ouder(s) kan vragen wat ze graag willen doorgeven en waar ze waarde aan blijven hechten. Dat zijn belangrijke thema’s die invloed kunnen hebben op hoe bewust we met de erfenis van onze (groot)ouders zullen omgaan. En dat we dit weer overdragen aan onze kinderen.
Bent u niet bang dat u met het boek onverwerkt verdriet boven brengt en familierelaties in gevaar brengt?
In eerste instantie worstelde ik lang met de vraag of ik wel vragen kon stellen over de bezettingsjaren en naoorlogse jaren. Nadat ik het gedeelte had afgerond met de leuke en plezierige onderwerpen die vaak laagdrempelig zijn, besefte ik dat mijn lezer, dat wil zeggen ‘de vraagsteller’ die vragen stelt aan zijn ouder(s), met lege handen zou komen te staan als ik geen informatie en vragen zou aanbieden over deze periode. Het doel van het boek en mijn oprechte wens is dat het boek voor velen een hulpmiddel wordt om Het grote zwijgen te doorbreken. Voorin het boek begin ik met ‘Werkwijze en Tips’ waarin ik uitleg dat het belangrijk is zelf aan te voelen of je het gedeelte over de bezettingsjaren en naoorlogse jaren wilt bespreken en dat je hier zorgvuldig mee dient om te gaan. Uiteindelijk kan je er ook voor kiezen dit gedeelte dicht te laten. Of je kunt zelf een beeld vormen over die periode door met sites en boeken die ik aanreik, verder te zoeken zonder dat je hier de ouder mee belast.
Fragment uit het boek ‘Istori Kita’
Kun je het boek ook gebruiken als je ouders er niet meer zijn?
Zeker! Ook al kun je je ouders geen vragen meer stellen, dan kun je aan je oudere broers of zussen of aan ooms en tantes vragen stellen. Tevens biedt het boek veel informatie en bijzonder beeldmateriaal over hoe het leven in Nederlands-Indië er uit zag. De informatie over de dekolonisatie-jaren geeft informatie over grote markeringen in de geschiedenis die kunnen helpen te begrijpen waarom jouw familie heeft besloten het geboorteland te verlaten. En ik geef veel tips. Sites die je kan raadplegen, boeken die informatie bieden. Met behulp van internet en bepaalde boeken kun je veel zelf achterhalen.
In de bijlage van het boek is een uitgebreide verwijzing naar diverse sites. Bij verschillende hoofdstukken wordt verwezen naar interessante boeken die meer achtergrondinformatie kunnen geven. Er is een site met historische kranten. Met de familienaam en initialen kan je soms je ouders verrassen met bepaalde informatie waarover de grootvader of –moeder nooit heeft verteld. Een naam terugvinden is voor sommige families heel belangrijk. De site van de Oorlogsgravenstichting heeft onder meer een lijst met namen van slachtoffers die tijdens zeetransporten zijn omgekomen. In het boek staat bijvoorbeeld ook een overzichtskaart van de voornaamste gevangenissen en kampen en van de 23 grootste scheepsrampen tijdens zeetransporten.
Is het boek ook interessant voor mensen zonder roots die geïnteresseerd zijn in Nederlands-Indië?
Als je geïnteresseerd bent in de geschiedenis van Nederlands-Indië is het een prettig leesbaar boek met unieke illustraties. Tevens biedt het beknopt de chronologie van de naoorlogse periode en de diverse ‘golven’ van vertrek. Ook kan het je stimuleren na te denken welke illustraties je zou kunnen gebruiken die afgestemd zijn op de geschiedenis van je eigen familie die wellicht in Nederland is opgegroeid en hoe je de zintuigen kan prikkelen.
