Farao Djoser en de Trappiramide van Saqqara

De Egyptische vorst Djoser, die leefde rond 2650 v.Chr., geldt als een van de bekendste farao’s uit de Oudheid. Djoser maakte vooral naam vanwege de Trappiramide die hij liet bouwen. Deze Trappiramide van Djoser was de eerste belangrijke stenen piramide die in Egypte tot stand kwam. Wat was farao Djoser – ook wel Zoser, Tosorthos of indertijd Netjeri-chet (‘goddelijk lichaam’) genoemd – voor heerser?

De betekenis van Djosers regeerperiode mag niet onderschat worden. Volgens onder meer de Italiaanse Egyptoloog Christian Greco, die doceerde aan de Faculeit der Archeologie van de Universiteit Leiden, was Djosers regime van de honderden farao’s die het land geregeerd hebben verreweg het belangrijkst. Maar waarom? Wat heeft deze farao voor het land Egypte betekend?

Over de afkomst & jeugd van farao Djoser

Over farao Djoser – de eerste farao uit de derde Egyptische dynastie – is bekend dat hij de zoon was van farao Chasechemoey, die ongeveer zevenentwintig jaar regeerde over Egypte, en koningin Nimaathapi. Ze kregen minstens twee zoonen, Sanacht en Djoser, van wie Sanacht zijn vader opvolgde. Sanacht (‘de zegevierende beschermer’) was vermoedelijk zo’n negentien of twintig jaar farao, ergens tussen 2720 v.Chr. en 2640 v.Chr. (de bronnen lopen hier sterk uiteen). Hij volgde zijn broer Sanacht op.

Over de jeugd en opvoeding van Djoser is bijna niets bekend. Wel weten we dat zijn geboortenaam Djoser etymologisch ontleend is aan het Egyptische symbool djed, dat zoiets als ‘stabiliteit’ betekent.

Via een inscriptie uit een stele en een reliëfafbeelding weten we dat de farao getrouwd was met Hetephernebti, die vermoedelijk zijn zus of halfzus was. Voor zover bekend was zij de enige vrouw van Djoser. Samen kregen ze een dochter, die Inetkaes heette.

Belangrijkste feiten uit Djosers regeerperiode

Farao Djoser was de eerste Egyptische koning die besloot om een vizier, ofwel een eerste minister, te benoemen, namelijk Imhotep. Het ambt van vizier was de hoogste functie na de koningstitel. Naast politicus was Imhotep, zo zou hij met de bouw van de Trappiramide van Djoser bewijzen, een begaafd architect. Ook had hij een reputatie als deskundige arts. Vanwege zijn als bovennatuurlijk beschouwde kwaliteiten kreeg Imhotep later een goddelijke status. Hij paste voor zover bekend als eerste zuilen toe in de bouwkunst en wordt beschouwd als de grondlegger van de Egyptische geneeskunst.

Djoser was ook de eerste farao die besloot om permanent in de stad Memphis te resideren. Hierdoor groeide Memphis uit tot het politieke en culturele kloppende hart van Egypte.

Farao Djoser voerde diverse militaire expedities uit, waarbij hij het Egyptische Rijk wist uit te breiden tot en met het Schiereiland Sinaï, het Aziatische deel van Egypte. Ook versloeg hij de Libiërs en diverse groepen nomaden en bedoeïenen.

Onder Djoser ontwikkelde de Egyptische landbouw zich en groeiden de Egyptische steden. We weten verder van Djoser dat hij waardevolle grondstoffen en mineralen op het Schiereiland Sinaï liet ontginnen, specifiek turkoois en koper bij Wadi Maghareh en Serabit el-Khadim.

Verder blonk Djoser uit in medische kennis en op het vlak van de architectuur. Hij bouwde in Egypte tal van monumenten. Zoveel, dat verscheidene historici menen dat Djoser lange dan twintig jaar farao moet zijn geweest. Zo liet hij de Tempel voor de god Chnoem op het eiland Elephantine in de Nijl herbouwen. Volgens de mythe op de zogenoemde Hongersnoodstele in Aswan, afkomstig uit de eerste eeuwen v.Chr., redde Djoser hiermee Egypte van de hongersnood die het land al jarenlang teisterde. Djoser had met de herbouw van diens tempel de god Chnoem gunstig gestemd, waarna de Nijl weer (na zeven magere jaren) buiten zijn oevers trad en het land bevruchtte.

Maar Djosers grootste prestatie, of eigenlijk die van zijn befaamde architect Imhotep, was de bouw van de indrukwekkende Trappiramide van Djoser in Saqqara (Sakkara), een necropool net buiten de toenmalige Egyptische hoofdstad Memphis. De dodenstad heeft een oppervlakte van ongeveer 7 bij 1,5 kilometer en herbergt, naast verschillende zogeheten mastaba’s (rechthoekige, kleistenen graftombes met platte daken) zeventien piramides, waaronder dus de beroemde piramide van Djoser.

De Trappiramide van Djoser in Saqqara

De Trappiramide van Djoser was volledig opgetrokken uit kalksteen. Voor zover bekend is Djosers piramide wereldwijd het eerste gebouw dat volledig van steen gemaakt werd. Het stenen bouwwerk was oorspronkelijk opgezet als een mastaba, maar werd steeds verder uitgebouwd. Toen hij eenmaal een vergrote versie van een mastaba had gemaakt, plaatste hij hierop steeds vergelijkbare, kleinere mastaba’s op de voorgaande laag, waardoor een getrapte piramide ontstond. De buitenste stenen werden iets schuin geplaatst zodat de druk van de laag erboven opgevangen werd. De bouw nam ongeveer twintig jaar in beslag, waarbij een geschatte honderdduizend arbeiders een bijdrage leverden. De huidige piramide ziet er anders dan in de tijd van Djoser. In de loop der tijd ging een groot deel van de buitenste stenen en het metselwerk. Mogelijk was de piramide vroeger afgewerkt met een laag gladde witte kalksteen of had hij een gepolijste witte buitenlaag.

Het grondoppervlakte van de Piramide van Djoser beslaat 125 bij 109 meter. De piramide is rondom voorzien van zes lagen. De hoogte van Djosers piramide bedraagt meer dan zestig meter, waarbij er elf schachten lopen naar een doolhofruimte die 28 tot 30 meter diep is. Daar bevindt zich, goed verstopt, de granieten grafkelder van de farao. De tombe zelf is afgedekt met een blok graniet van maar liefst drieduizend ton. De totale lengte van de ondergrondse tunnels en gangen bedraagt 5,5 kilometer. De Amerikaanse historicus Jason Thompson, in zijn boek Een geschiedenis van Egypte (2014) schrijft over dit onderaardse gangenstelsel:

“De ondergrondse afmetingen van de Trappiramide, door een egyptoloog getypeerd als een ‘ondergronds paleis’, zijn nooit meer geëvenaard in latere piramiden.”

Rond de Trappiramide van Djoser was een tien tot elf meter hoge muur opgetrokken, die vijftien toegangspoorten had waarvan veertien schijnpoorten. De totale omvang van het complex waarbinnen de piramide lag, was 544 bij 277 meter. Op het terrein bevonden zich twee tempels (waarvan een de Heb-Sed Tempel heette), een extra tombe achter de muur, twee huizen voor de ontvangst van hoogwaardigheidsbekleders, een kapel en twee binnenplaatsen.

Dood en opvolging van Djoser

Farao Djoser stierf vermoedelijk rond 2640 v.Chr. Hij werd begraven in zijn eigen Trappiramide. Zijn opvolger was Sechemchet, de derde vorst van de Derde dynastie. Die probeerde het architectonische kunststukje van Djoser na te doen, namelijk een grote piramide bouwen, maar slaagde er niet in dit project succesvol af te ronden.

Bronnen ▼