Een keerpunt
Het gebeurde op klaarlichte dag en niet zoals altijd weer beweerd wordt, bij nacht en ontij. Op een warme julimiddag stuitten twee mannen met metaaldetectoren op de Mittelberg bij Nebra op een schat van brons en goud: zwaarden, bijlen en armbanden, maar ook een vreemde schijf die ze eerst voor een emmerdeksel hielden. De volgende dag al verkochten de schatgravers hun buit aan een heler. Het zou nog bijna drie jaar duren voor de Zwitserse politie bij een spectaculaire actie beslag kon leggen op de vondst van de eeuw. Een van ons maakte het van heel dichtbij mee.
Sindsdien straalt de hemelschijf van Nebra in het donkere sanctum sanctorum van het Landesmuseum für Vorgeschichte in Halle aan de Saale. En brengt ze de bezoekers in haar ban. Ruim 3600 jaar oud toont ze ons de nachthemel in een beeld van archetypische schoonheid dat een beroep lijkt te doen op een menselijke oerervaring. Wie kent niet de zachte duizeling die zich van ons meester maakt als we ’s nachts opkijken naar de oneindige sterrenhemel boven ons? De hemelschijf combineert het geheim van het verleden met het mysterie van het universum. Een meer dan inspirerende combinatie.
In dit boek wordt voor het eerst uit eerste hand verslag gedaan van haar redding en het hierop volgende onderzoek naar haar oorsprong. Maar bovenal gaan we op avontuur om een panorama te kunnen ontvouwen van deze verdwenen beschaving in het hart van Europa. Daarbij gaat het om aanzienlijk meer dan alleen ons verleden, ook de hemelschijf is immers meer dan alleen een fantastisch archeologisch object. U zult verbaasd staan van wat ze allemaal is:
Ze is een raadsel
Wie de hemelschijf bekijkt, slaat onvermijdelijk aan het piekeren. Zon, maan en sterren, die kan elk kind nog wel herkennen. Maar die stralen nooit op hetzelfde moment aan het firmament – is die grote gouden cirkel daar dan niet de zon maar een volle maan? Maar hoe zit het dan met die maansikkel? En wat is dat voor schip dat langs de rand vaart? En wat moeten die bogen en die zeven sterren daar?
Week na week ontvangt het museum suggesties over het mogelijke raadsel achter de ruim twee kilo wegende hemelschijf. Niet omdat het museum een prijsvraag heeft uitgeschreven of om hulp zou hebben gevraagd. Die reacties komen spontaan. Van ingewikkelde astronomische berekeningen en een op de maan gebaseerde menstruatiekalender tot en met een waarschuwing voor de nabije ondergang van de wereld – er zit van alles tussen. Tot en met het ontwerp van complexe toestellen, waarin de hemelschijf als centraal element de meest wonderbaarlijke dingen moet volbrengen. Zij is als een sfinx: ze laat de toeschouwer niet met rust voor hij een oplossing weet voor het raadsel dat zij is.
Ze is een provocatie
Ook de wetenschap dwingt zij tot antwoorden. De rond het jaar 1600 v.Chr. begraven schijf van brons en goud is de oudste tot nu toe gevonden concrete afbeelding van de hemel. Ze beeldt de sterren dus niet af als goden, maagden of mythische dieren, zoals in de antieke culturen het geval is. Ze toont ons de hemellichamen even natuurgetrouw als zij zich aan het menselijk oog presenteren: als stralende punten van verschillende grootte en vorm. Waar komt deze vroege uiting van rationalisme vandaan? Welke oeroude wetenschap gaat hierachter schuil?
Als de oudste concrete afbeelding van de hemel in Egypte, Mesopotamië of het oude Griekenland ontdekt was, zou niemand hiervan hebben opgekeken. De deskundigen hadden waarderend met hun tong geklakt, maar daar zou het dan ook bij gebleven zijn. Maar dat ze stamt uit een tijd waaraan onze schoolboeken geen woord vuilmaken, uit een tijd ver voor Kelten en Germanen – dat maakt haar tot een raadsel, sterker nog, tot een provocatie. Daarmee zet ze de bestaande kennis over ons eigen verleden op losse schroeven.
Ze is een keerpunt in de geschiedenis van de mensheid
Is dat niet curieus? De hemelschijf van Nebra levert ons het bewijs voor een keerpunt in de geschiedenis van de mens – en we hebben vrijwel geen idee van de beschaving waaraan we haar te danken hebben. Dat het om een geniaal ontwerp gaat, is inmiddels ook van officiële zijde erkend. De Unesco, de VN-organisatie voor onderwijs, wetenschap en cultuur, heeft de hemelschijf opgenomen in haar Werelderfgoedlijst – naast de Magna Carta, de Gutenbergbijbel, de Franse Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger, en de Negende Symfonie van Ludwig van Beethoven.
En met recht. Noemde de Griekse filosoof Aristoteles de verwondering die mensen bij het zien van de nachthemel overvalt, niet het begin van alle wijsbegeerte? Sindsdien waren onze voorouders niet meer enkel bezig met puur overleven; ze zagen de condities van hun bestaan niet langer als vanzelfsprekend en probeerden de wetten van wereld en kosmos te doorgronden. Nog altijd doet niets ons duidelijker bewust zijn van onze eigen onwetendheid dan de oneindigheid van het heelal; nog altijd fascineert niets ons meer dan het universum. Het is het grootste mysterie aller tijden.
De hemelschijf is een uiting van de voor zover wij nu weten oudste systematische poging dit mysterie te begrijpen – dat levert haar een ereplaats op in het culturele erfgoed van de mensheid. Dat zij een verrassende overeenkomst vertoont met een bijzonder object uit onze eigen tijd, laat zien dat we hier wellicht met een menselijke oerdrift van doen hebben, een als het ware antropologische constante. Dit moderne object markeert het voorlopige eindpunt van een ontwikkeling die met de hemelschijf begon.
We doelen op de Voyager Golden Record die door de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA aan twee in 1977 gelanceerde Voyagerruimtesondes was gemonteerd. Deze grammofoonopname moet eventuele buitenaardse wezens informeren over het leven op aarde. Voor dat doel bevat de Gouden Plaat een officiële groet in vijfenvijftig talen, foto’s, maar ook wiskundige en natuurkundige formules. Ook de toenmalige Amerikaanse president Jimmy Carter gaf een boodschap mee:
‘Dit is een geschenk van een kleine, afgelegen wereld ver weg, een teken van onze geluiden, onze wetenschap, ons beeld, onze muziek, onze gedachten en onze gevoelens. We proberen onze tijd te overleven, zodat we in die van jullie voort kunnen leven.’
Inmiddels heeft de Gouden Plaat als eerste door mensen gemaakte object ons zonnestelsel verlaten.
Hoewel er meer dan 3600 jaar tussen beide objecten ligt, is er veel dat hen verbindt. Allereerst de verbluffende gelijkenis: het is dat de hemelschijf in de jaren zeventig nog ruim twintig jaar onontdekt in de grond zou blijven liggen, anders waren we er vast van overtuigd dat zij het onderzoeksteam onder leiding van de beroemde astronoom Carl Sagan had geïnspireerd. In beide gevallen gaat het om cirkelronde schijven met min of meer de doorsnee van een langspeelplaat. Beide bestaan vooral uit koper; bij de een is dit koper met tin tot brons veredeld, bij de ander is het verguld. En bij beide fungeert het goud als overbrenger van een boodschap.
In de tweede plaats zijn beide een boodschap aan niet-menselijke, met verstand begaafde wezens. De Gouden Plaat wil aliens informeren over het leven op de planeet aarde. De hemelschijf van Nebra werd als geschenk aan bovennatuurlijke machten in de grond gedeponeerd. Waarom? Het is een van de grote vragen van dit boek.
Ten derde komen beide voort uit eenzelfde motivatie, de oermenselijke aandrift om niet halt te houden bij de grenzen van onze wereld. ‘Onderzoeken is ons eigen,’ luidt een beroemd citaat van Carl Sagan.
‘Als migranten zijn we begonnen en migranten zijn we nog steeds. We hebben lang genoeg aan de oevers van de kosmische oceaan vertoefd. Het wordt tijd de zeilen te hijsen en op te breken naar de sterren.’
Aan dit vurige verlangen danken beide schijven hun bestaan. De hemelschijf geeft blijk van een eerste opflakkerend verlangen om het raadsel van het universum te begrijpen; met haar hebben de mensen het uitzichtplatform aan de oever van de kosmische oceaan betrokken. Maar 3600 jaar later doet de Gouden Plaat dit verlangen realiteit worden; met de Voyager-sonde hees de mensheid de zeilen om de grenzen van het zonnestelsel te verlaten. Hemelschijf en Gouden Plaat zijn de alfa en de omega van de bestorming van de hemel door de mens.
Ze is flessenpost
Carl Sagan noemde de Gouden Plaat ‘in de kosmische oceaan gegooide flessenpost’. En deze metafoor gaat ook op voor de hemelschijf van Nebra. Weliswaar reisde zij niet door de oceaan van het heelal, maar wel door een oceaan van duizenden jaren. Ook zij bevat een boodschap uit een inmiddels allang verdwenen cultuur. Daarom voelen we een zekere solidariteit met die arme buitenaardse wezens die op een dag moeten zien te achterhalen wat dat voor vreemde tijdcapsule is die hun door galactisch toeval met de Gouden Plaat in handen is gespeeld (als ze tenminste handen hebben). Ze zullen zich dezelfde vragen stellen als wij bij de hemelschijf. Wat is dit in vredesnaam? Worden we misschien voor de gek gehouden? En als dat ding dan toch echt is: wie heeft het gemaakt? Waarom? Waarvoor? Welke boodschap wil ze brengen? En uit wat voor wereld is ze afkomstig?
Ook de hemelschijf heeft niemand gezocht. Zoals het flessenpost betaamt, is een van ons – Harald Meller – eerder bij toeval op haar gestuit. Niet bij een strandwandeling, maar wel volkomen onverwachts op een biedermeiersofa in het Berlijnse Slot Charlottenburg – en dan ook alleen maar in de vorm van vage foto’s. Samen met vertegenwoordigers van het Openbaar Ministerie en de recherche zat Meller schatgravers en helers op de hielen, altijd bang dat hij niet meer dan een hersenschim najoeg. Uiteindelijk leende hij zich zelfs als lokvogel om de schijf bij een – in elk geval voor hem – dramatische actie van de Zwitserse politie in beslag te kunnen nemen. Als archeoloog werk je nu eenmaal maar zelden undercover.
De hemelschijf was even onverwacht als onvoorstelbaar: geen mens zou gedacht hebben dat zoiets duizenden jaren geleden in Midden-Europa bestond. De schijf was één groot vraagteken. De wereld waaruit ze voortkwam, moest eerst nog ontdekt worden. Daarom stuitte ze aanvankelijk ook op weerstand. Twijfels staken de kop op. Was dat ding wel echt? Kwam het werkelijk uit Saksen-Anhalt? Klopte de leeftijd van meer dan 3600 jaar? De tweede auteur van dit boek – Kai Michel – werkte toen al aan een verhaal voor weekblad Die Zeit, waarvoor hij onderzoek deed naar aantijgingen dat het om een vervalsing zou gaan. Toen hij tot de conclusie kwam dat die beschuldigingen ongegrond waren, verdween het artikel van de voorpagina en belandde het in het wetenschapskatern van het blad. Sindsdien volgt Michel als wetenschapsjournalist en historicus het onderzoek rond de hemelschijf op de voet en was hij zowel betrokken bij de speurtocht naar het goud als bij de ontdekking van de vermoedelijk eerste bewijsbare vorstenmoord in de wereldgeschiedenis.
Natuurlijk hebben wij het bij onze pogingen om onze flessenpost te ontcijferen gemakkelijker dan onze denkbeeldige buitenaardse schijfuitleggers. Tenslotte horen wij en de scheppers van de hemelschijf tot dezelfde soort. Bovendien is de Midden-Europese bronstijd geen volkomen onbekende. Archeologen hebben op dit vlak veel werk verzet, ook al is er tot nu toe veel te weinig hiervan doorgedrongen in het bewustzijn van het grote publiek. Toch vielen hun inzichten niet goed in te passen bij onze vondst; die leek boodschappen te bevatten uit een veel complexere cultuur dan tot nu toe met betrekking tot de vroege Europese bronstijd voor mogelijk werd gehouden. Dus gingen we aan de slag. De verleiding was enorm om als eersten deze bijna vierduizend jaar oude flessenpost te lezen.
Ze is de sleutel tot een onbekende cultuur
Daarom stortten archeologen, astronomen en archeometallurgen, natuurkundigen, chemici en geologen zich met al hun raffinement op de hemelschijf en de vondsten eromheen. Kosten noch moeite werden gespaard om haar ook nog het allerlaatste geheim te ontlokken. De hemelschijf hoort sindsdien tot de archeologische objecten die kunnen bogen op de wereldwijd hoogste onderzoeksinspanningen per vierkante centimeter.
We weten inmiddels tot in detail hoe ze gemaakt werd, welke ster er als eerste op werd aangebracht, hoeveel verschillende bronstijd-kunstenaars eraan werkten, hoelang ze in gebruik was, waar het koper en het goud vandaan kwamen. En we weten ook dat ze inderdaad buitengewone astronomische kennis versleutelt. De hemelschijf is – zoveel verklappen we alvast – het product van een geglobaliseerde wereld die reikte van Stonehenge tot in de Oriënt.
[…]
Ze is het begin van onze wereld
Niet het minst is de hemelschijf ook een sleutel tot ons eigen verleden. We bedrijven hier archeologie van de moderne samenleving. Het is fascinerend te zien hoe als gevolg van exclusieve kennis een maatschappij ontstond die we de eerste staat van Centraal-Europa zullen noemen. Deze kennissamenleving ontdekte niet alleen seriefabricage; ze creëerde ook tot dan toe ongekende dimensies in macht en rijkdom. Daardoor ontstond een diepe kloof tussen hoog en laag, arm en rijk – met op den duur fatale gevolgen. Ook leidde die kennis tot een revolutie in het geloofsleven: de opgegraven heiligdommen bewijzen het ontstaan van een religietype dat in het vervolg de tijden zou domineren. En de laatste analyses tonen aan dat in deze tijd zowel het genetische als het taalkundige profiel van ons continent ontstond. Wij allen zijn erfgenaam van de wereld van de hemelschijf.
Het gaat om ontwikkelingen die uiteindelijk anders verliepen dan we kennen van de vroege hoogontwikkelde beschavingen in de Oriënt. Ontwikkelingen die de vraag oproepen wat we vandaag de dag als ‘wieg van de beschaving’ moeten zien. Natuurlijk hebben we uit de Europese bronstijd niet de schitterende ruïnes en relicten die we kennen van Egypte of Mesopotamië. Een Nefertiti zullen we hier vermoedelijk niet tegenkomen. Dat komt niet het minst doordat het experiment ‘staat’ op Europese bodem mislukte en er voor lange tijd andere wegen werden ingeslagen. Maar niet doordat de mensen, zoals algemeen gedacht wordt, nog zo ‘primitief’ en ‘barbaars’ waren – de hemelschijf is hiervan het beste tegenbewijs. Nee, hier waren de omstandigheden anders; hier faalde de poging om, net als in de Oriënt, een samenleving met goddelijke heersers te stichten. Het maatschappelijke experiment met een mateloze sociale ongelijkheid stortte na een korte schitterende bloeiperiode in – en zette in Europa elke vorm van despotie heel lang in een kwaad daglicht.
Het moleculair-genetische onderzoek van de afgelopen jaren heeft onze kijk op Europa veranderd. Bijna wekelijks verschijnen er onderzoeken naar duizenden jaren oud erfgoed, het zogeheten oud DNA. Ze laten zien hoe Europa gevormd werd door migratiebewegingen, welke ziektes zich op welk moment voor het eerst voordeden en ze leggen ons eigen genetisch erfgoed bloot. In zekere zin brengen zij vlees aan op de door de archeologen opgegraven botten.
Verder wordt steeds duidelijker hoe verkeerd het is de geschiedenis van de mens alleen te beoordelen op basis van de relatief korte tijd die belicht wordt door schriftelijke bronnen. Minstens even belangrijk is de overige, meer dan 99 procent hieraan voorafgaande menselijke geschiedenis. Want in de tijd dat mensen als jager-verzamelaars rondtrokken in egalitaire groepen, ontstonden gedragspatronen, psychologische predisposities en morele intuïties die nog altijd het leven van de mens beïnvloeden. Als we onszelf willen begrijpen, moeten we weten waar we vandaan komen. Dan begrijpen we ook waarom we in onze moderne wereld altijd weer last hebben van dezelfde problemen. Dat maakt de prehistorie tot de echte geschiedenis van de mens. Zij heeft ons sterker gevormd dan de uitzonderingsverschijnselen in Egypte of langs de Eufraat en de Tigris, ook al hebben deze rijken ons nog zo’n spectaculaire getuigenis van hun vroegere pracht achtergelaten.
Dat we dit kunnen, komt doordat de hemelschijf van Nebra op indrukwekkende wijze kon profiteren van de door de natuurwetenschappelijke revolutie in de archeologie geopende mogelijkheden. Bovendien vormde de schijf zelf de aanzet tot een onderzoeksoffensief dat ertoe leidde dat wij nu het beeld kunnen schetsen van een tot nu toe grandioos onderschatte beschaving. Daarover gaat dit boek.
Boek: De hemelschijf van Nebra
Bekijk dit boek bij:
