Al sinds het begin van deze eeuw is het een veelbesproken onderwerp in de politiek: het ‘gat op rechts’. In vroeger tijden, zo luidt de theorie, werden kiezers die een behoudende koers voorstonden op hun wenken bediend door de VVD. Dat veranderde toen de liberalen in de jaren negentig gingen samenwerken met hun tegenpolen van de PvdA. Het paarse monsterverbond leek in eerste instantie een succes. Maar uiteindelijk bleek dat de VVD volgens een deel van het electoraat te veel naar links was opgeschoven. De partij liet haar rechtse kiezers in de steek. En die gingen dus op zoek naar een alternatief.
Maar het is waar: de successen van Boerenpartij en Janmaat waren bescheiden. De eerste partij haalde op haar hoogtepunt 7 zetels in de Tweede Kamer, de tweede kwam begin jaren negentig niet verder dan 3.
Pim
Dat veranderde vanaf 2001. Pim Fortuyn werd in zeer korte tijd razend populair, eerst als lijsttrekker van Leefbaar Nederland, later met zijn eigen LPF. Hoewel Fortuyn kort voor de Kamerverkiezingen van mei 2002 door een dolgedraaide dierenrechtenactivist werd doodgeschoten, haalde zijn partij maar liefst 26 Kamerzetels. Een record voor een nieuwkomer dat nog steeds niet geëvenaard is.
Opmerkelijk is overigens dat de steun van de LPF niet alleen van voormalige VVD-kiezers kwam. De PvdA was in feite een nog groter slachtoffer. Zij zag bijna de helft van haar kiezers vertrekken, een flink deel vermoedelijk naar de Fortuynisten.
De glorietijd van de LPF was echter al gauw weer voorbij. De partij trad toe tot het eerste kabinet-Balkenende, maar dat kende de kortste zittingstermijn sinds de Tweede Wereldoorlog. Na nog geen drie maanden viel het, vooral – eigenlijk uitsluitend – als gevolg van het aanhoudende geruzie in de LPF. Die partij verloor bij de nieuwe Kamerverkiezingen van begin 2003 dan ook een groot deel van haar zetels en werd enkele jaren later opgeheven.
Gedoogpartner
Maar al na een paar jaar kwam er een opvolger. Geert Wilders, een VVD-Kamerlid en gewezen medewerker van toenmalig partijleider Frits Bolkestein, stapte in 2004 uit zijn partij en richtte de PVV op. Die deed het vrijwel meteen heel goed: met 9 zetels trad ze in 2006 toe tot de Tweede Kamer. Bij de volgende verkiezingen in 2010 werden dat er nog veel meer, namelijk 24. Daarmee evenaarde ze bijna het zetelaantal van de LPF in 2002.
Wilders ging niet regeren, zoals de LPF voor hem, maar hij trad wel op als ‘gedoogpartner’ van Rutte I, een kabinet van VVD en CDA. Om voortdurende interne conflicten te voorkomen had hij een structuur bedacht waarbij hijzelf het enige partijlid was. Ledenvergaderingen die hem ter verantwoording konden roepen of de koers konden bijstellen bleven hem daardoor bespaard. Wat overigens niet wil zeggen dat hij niets te stellen had met zijn fractiegenoten en andere medewerkers. Keer op keer doken er affaires op of moesten er brandjes worden geblust.
Ook het gedoogavontuur van Wilders duurde niet lang. Na mislukt beraad over aanvullende miljardenbezuinigingen trok hij zijn steun voor het kabinet in 2012 in. Anders dan hij gehoopt had zakte zijn partij in de daarop volgende verkiezingen terug naar 15 Kamerzetels.
Gouden toekomst
In de voorafgaande jaren was er overigens nóg een poging ondernomen om het gat op rechts te vullen. Kamerlid Rita Verdonk, een voormalige minister voor Vreemdelingenbeleid, werd eind 2007 na veel aanvaringen met partijleider Mark Rutte uit de VVD gezet. Zij riep een nieuwe partij in het leven, Trots op Nederland (ToN), die op een gouden toekomst leek te kunnen rekenen. De oprichtingsbijeenkomst in 2008 werd een triomf en in opiniepeilingen scoorde ToN rond de 30 zetels.
De onrust in de Nederlandse politiek was hiermee allerminst voorbij. De PVV van Wilders ging vol in de oppositie tegen het in 2012 aangetreden Rutte II, een nieuw-paars verbond van VVD en PvdA. Dankzij dat felle optreden wist de partij veel nieuwe aanhangers aan te trekken. Ze steeg in de polls tot zo’n 40 zetels en leek bij de verkiezingen van 2017 met gemak de grootste te zullen worden.
Maar toen puntje bij paaltje kwam schrokken veel kiezers toch terug voor een stem op de zeer radicale Wilders. De partij haalde 20 zetels, een mooie winst, maar ze moest de VVD ver voor laten gaan. Aan de kabinetsformatie mocht ze vervolgens niet eens meedoen, want vrijwel alle andere partijen hadden samenwerking met de PVV uitgesloten.
Referendum
Aan de laatste Kamerverkiezingen nam ook een keur aan andere rechts-populistische partijtjes deel, waaronder een PVV-afsplitsing. Geen van hen wist zetels binnen te slepen, behalve Forum voor Democratie.
Deze partij van Thierry Baudet was aanvankelijk een denktank, die zich beijverde voor het houden van een referendum over het Oekraïneverdrag van de EU. Bij de verkiezingen van maart 2017 waren haar resultaten nog bescheiden: FvD kwam met 2 zetels in de Kamer. De partij leek niet meer dan het piepkleine broertje van de PVV. Maar dankzij de beschaafde, intellectualistische uitstraling van haar leider begon ze aan een zelden vertoonde opmars in de polls. Virtueel passeerde ze de regeringspartijen CDA en D66, terwijl ze ook de VVD op de hielen zat. Bij de Provinciale Statenverkiezingen van afgelopen maart boekte Forum een gigantische verkiezingswinst en werd het de grootste partij.
Dat leverde 12 zetels in de senaat op, maar niet veel meer dan dat. Invloed op het landsbestuur krijgt FvD ondanks zijn fraaie resultaat niet. De regeringscoalitie is in de Eerste Kamer weliswaar haar meerderheid kwijtgeraakt, maar ze kan voor draagvlak aankloppen bij PvdA en GroenLinks. Ook de nieuwe voorzitter van de senaat is niet afkomstig uit FvD. In de colleges van gedeputeerden bleek de partij al evenmin welkom, behalve in Limburg, waar een extraparlementair provinciebestuur aantreedt.
Strubbelingen
Inmiddels heeft Forum, net als LPF, ToN en PVV eerder, te kampen met interne strubbelingen, geruzie en onprofessionele optredens van partijkopstukken. In de peilingen staat FvD er nog goed voor, maar de ervaring leert dat dat vlug kan veranderen. De uitslag van de Europese verkiezingen in mei viel al een beetje tegen.
Duikt bij de volgende verkiezingen, over een kleine twee jaar dus, weer een andere partij in het gat op rechts? Of is ‘gat op rechts’ wellicht een te simplistische voorstelling van zaken? In elk geval moet geconstateerd worden dat de VVD de afgelopen decennia voornamelijk gegroeid is, terwijl de linkse partijen juist fors terrein verloren hebben.
Ook interessant: Wat Thierry Baudet kan leren van rechtse voorgangers
…en: Niemand weet precies wat links en rechts is
Overzicht van Boeken over de Nederlandse politiek
