De Italiaanse Jaren van Lood

Dit artikel gaat over de Anni di piombo (Jaren van Lood) in Italië. Deze episode vond in de vorige eeuw plaats tussen het einde van de jaren zestig en het begin van de jaren tachtig. Het worden de Jaren van Lood genoemd, omdat er veel politiek gemotiveerde aanslagen en moorden plaatsvonden. In 2022 heb ik hier al in het artikel Communisten in Nederland en Italië: overeenkomsten en verschillen kort over geschreven, maar in dit stuk wil ik verder ingaan op de details van deze turbulente jaren. Het is niettemin wel verstandig om het eerder genoemde artikel van mij door te lezen voor meer achtergrondinformatie.

De protestjaren

Na de zware beginjaren van de wederopbouw kreeg Italië in de jaren vijftig en zestig te maken met het ‘economische wonder’. Een van de redenen hiervoor was dat Italiaanse producten door de lage lonen aantrekkelijk waren voor de export, maar de vakbonden gingen in de jaren 60 steeds hogere lonen eisen. Daarnaast werd er door de Italiaanse regering steeds meer geld uitgegeven aan publieke voorzieningen. Dit alles zorgde ervoor dat de economische groei stagneerde en uiteindelijk uitmondde in een crisis.

Dit resulteerde weer in grootschalige protesten van arbeiders en studenten die haar climax bereikte in de herfst van 1969: l’Autunno caldo (de hete herfst). De arbeiders protesteerden in het bijzonder voor betere lonen en huisvesting en de studenten sloten zich hierbij aan. Daarnaast wilde de laatstgenoemde groep verbetering in het hoger onderwijs, meer baankansen en zij waren expliciet tegen de Amerikaanse interventie in de Vietnamoorlog.

Begin van de Jaren van Lood

Een golf van protesten en stakingen gingen niet alleen door Italië, maar de gehele westerse wereld. Het was ook het begin van het tijdperk van de ‘protestgeneratie’. Dit was de generatie die net na de Tweede Wereldoorlog was geboren en zij lieten zich steeds meer horen door middel van grootschalige protesten. Bovendien koesterde deze generatie overwegend linkse sympathieën. In Italië werd dit dus gecombineerd met roep om hervormingen van de (hand)werkers. Dit in combinatie met de grote steun onder de bevolking voor de communisten en de strategische positie van Italië in de Middellandse Zee, zorgden ervoor dat de gevestigde orde in Italië en de VS in alarmfase één verkeerden. Bovendien had Italië ook nog te maken met de giftige erfenis uit de periode van het fascisme en de Tweede Wereldoorlog: de expliciete tegenstellingen tussen de neofascisten en de communisten.

Beide politieke stromingen genoten veel steun onder de bevolking. Samenvattend: de protesten en stakingen waren de aanleiding, en de populariteit van de PCI, de strategische positie en de brede steun voor extreemrechts of extreemlinks waren vooral de oorzaken van de Jaren van Lood.

Een staatsgreep ging een deel de machthebbers te ver, maar zij kozen indirect voor de strategie van spanning. Ik schrijf “indirect” omdat de top van de Italiaanse staat er nooit direct bij was betrokken; althans dat kan niet worden bewezen. Desalniettemin waren er vrijwel zeker onderdelen van de Italiaanse staat bij betrokken, maar daar vertel ik later meer over. De strategie van spanning hield kortweg in dat er zoveel mogelijk maatschappelijke onrust moest worden gecreëerd. Hierdoor zou de Italiaanse bevolking meer bereidwillig zijn om in te stemmen met antidemocratische maatregelen om de veiligheid te vergroten. Deze maatregelen zouden vanzelfsprekend in het nadeel van de communisten moeten werken.

Piazza Fontana

De bomaanslag in de Banca Nazionale dell’Agricoltura op de Piazza Fontana in Milaan op 12 december 1969 markeerde het begin van de Jaren van Lood. Hierbij kwamen zeventien mensen om het leven en raakte 88 mensen gewond. Deze aanslag vormde een van de belangrijkste gebeurtenissen van de Jaren van Lood, ook omdat deze aanslag de katalysator vormde voor deze gewelddadige epoche. In eerste instantie werd de anarchist Giuseppe Pinelli ervan beschuldigd en hij overleed tijdens een verhoor op het politiebureau onder verdachte omstandigheden.

De politiecommissaris Luigi Calabresi werd door (extreem)links voor zijn dood verantwoordelijk gehouden. Calabresi werd ook in 1972 hoogstwaarschijnlijk door de leden van de extreemlinkse organisatie de Lotta Continua (Voortdurende Strijd) vermoord. Daarover is trouwens in 2012 een film verschenen Romanzo di una Strage (Roman van een bloedbad). Daarnaast schrijf ik “hoogstwaarschijnlijk”, omdat tot op de dag van vandaag nooit helemaal duidelijk is wie deze aanslag daadwerkelijk heeft gepleegd.

Geheel in lijn met de meeste andere aanslagen tijdens de Jaren van Lood: ze blijven in mysterie gehuld. Ergo, in dit stuk schrijf ik vaak bijvoorbeeld “er zijn sterke vermoedens” of “naar alle waarschijnlijkheid”, omdat veel gebeurtenissen nog steeds niet helemaal zijn opgehelderd. Wat betreft de bomaanslag op de Piazza Fontana: die was zeer waarschijnlijk gepleegd door leden van de neofascistische groepering Ordine Nuovo (Nieuwe Orde). De neofascisten probeerden echter de schuld van de aanslag in de schoenen van extreemlinks te schuiven, als onderdeel van de strategie van spanning. Met Ordine Nuovo ben ik uitgekomen bij de belangrijkste hoofdrolspelers van de Jaren van Lood. Alvorens ik inga op de belangrijkste gebeurtenissen, ga ik daar nu eerst iets meer over vertellen.

Een duivelsverbond

De belangrijkste neofascistische groeperingen tijdens deze episode waren de Ordine Nuovo, Avanguardia Nazionale (Nationale Voorhoede) en Nuclei Armati Rivoluzionari (Gewapende Revolutionaire Kernen). De neofascisten stonden weer in nauw contact met delen van de staat die sympathie koesterden jegens het fascisme en/of nadrukkelijk anticommunistisch waren. Daarbij is het belangrijk om te onthouden dat eind jaren zestig en begin jaren zeventig het nog maar een kwart eeuw geleden was dat het fascistische regime ten val was gekomen.

Al met al waren veel posities binnen het staatsapparaat nog bezet met ex-fascisten of in ieder geval mensen die hiermee sympathiseerden. Het fascisme had in Italië tevens niet zo’n negatief imago als het nazisme in Duitsland. Veel Italianen beschouwden Mussolini als een groot staatsman, die in Italië orde op zaken had gesteld. Het was pas volgens hen fout gegaan toen hij in de jaren dertig met de nazi’s begon samen te werken.

Terugkomend op het verbond tussen de neofascisten en onderdelen van de staat: de neofascisten waren min of meer de uitvoerders en de onderdelen van de staat de aanstichters van de strategie van spanning. Met name onderdelen van de Italiaanse geheime dienst waren er vanuit de staat bij betrokken. Daarnaast hadden zij (in)direct steun vanuit de hogere echelons van de overheid, het leger en het bedrijfsleven. Dit kwam in 1981 naar buiten toen er in de villa van de invloedrijke zakenman Licio Gelli een lijst van namen werd ontdekt van de vrijmetselaarsloge Propaganda Due (P2).

Op deze lijst stonden namen van allerlei invloedrijke personen binnen de Italiaanse overheid, politiek en het zakenleven. Gelli stond ook bekend om zijn fascistische en anticommunistische sympathieën en met P2 trachtte hij een staat binnen een staat te creëren. Zijn bijnaam was dan ook veelzeggend: de poppenspeler. Saillant detail: de naam van de latere premier en mediamagnaat Silvio Berlusconi stond ook op de lijst van P2.

Operatie Gladio

Veel neofascisten en leden van de geheime dienst maakten weer deel uit van operatie Gladio. Dat was een clandestien netwerk dat onder andere door de CIA aan het begin van de Koude Oorlog in West-Europa was opgetuigd; het werd ook wel het ‘stay behind-project’ genoemd. Gladio kwam er feitelijk op neer dat als de Sovjet-Unie West-Europa zou bezette, er al verzetsgroepen aanwezig waren om de strijd aan te gaan met de communisten. Daarvoor waren er in de landen waar Gladio actief was – ook in Nederland – wapendepots aangelegd. Gladio rekruteerde zijn mensen met name uit anticommunistische kringen, waaronder veel oud fascisten en nazi’s. Daarnaast kregen zij waar nodig gevechtstraining; in Italië gebeurde dit onder andere op Sardinië bij Capo Marrargiu.

Gladio was desalniettemin in de jaren zestig en zeventig zijn eigen leven gaan leiden, omdat er van een bezetting van de Sovjet-Unie (zie détente) geen sprake meer was. Dit kwam ook omdat de CIA en de VS er nooit direct bij betrokken waren en ook niet het beleid – als dat er al sprake van was – bepaalden. De West-Europese landen herbergden dus levensgevaarlijke, antilinkse, goed bewapende en getrainde paramilitairen, die feitelijk hun eigen gang konden gang. In veel landen had dit geen negatieve gevolgen, maar in Italië dus wel. In België waarschijnlijk ook omdat er wordt vermoed dat leden van de Bende van Nijvel uit rijkswachters bestond, die waren aangesloten bij Gladio. De Belgische dramaserie 1985 (2023) gaat hier nadrukkelijk op in, maar dat terzijde.

Terugkomend op Italië: er bestond binnen de Italiaanse samenleving dus een ‘duivelsverbond’ tussen neofascisten en delen van de Italiaanse staat, die vaak ook deel uitmaakten van Gladio. Het was vooral het verlangen naar een autoritaire staat en de angst jegens het communisme wat hen verbond. Over Gladio is overigens in 1992 een interessante driedelige documentaire op de BBC Timewatch verschenen.

DC en georganiseerde misdaad

De ‘minder zichtbare’ elementen die betrokken waren bij de Jaren van Lood waren de DC en de georganiseerde misdaad. Van de DC-politicus Giulio Andreotti bijvoorbeeld wordt gezegd dat hij sommige gebeurtenissen beïnvloedde dan wel manipuleerde en dat hij banden had met de maffia.

Andreotti speelde bijvoorbeeld een dubieuze rol bij de ontvoering van partijgenoot Aldo Moro in 1978 en de moord op de journalist Carmine Pecorelli in 1979 kwam hem niet slecht uit. Er wordt beweerd dat dit een gunst was van de Siciliaanse maffia Cosa Nostra, omdat de journalist belastend materiaal over de christendemocraat wilde publiceren. Andreotti was bovendien een van de meest spraakmakende en bekende politici van de DC, alsmede de aanvoerder van de rechtervleugel van de partij. Bijna een halve eeuw zat hij in het Italiaanse parlement en hij was zevenmaal (!) premier van Italië. Over het leven van Andreotti is er in 2008 een film verschenen: Il Divo (De Ster).

Naast de eerder genoemde moord op Pecorelli, bestaan er vermoedens dat de Calabrese maffia ‘Ndrangheta betrokken was bij een aanslag in Gioio Tauro in 1970. Het aandeel van de maffia in andere politiek gemotiveerde aanslagen en moorden tijdens de Jaren van Lood is echter beperkt. Ook de moord op PCI-politicus Pio La Torre in 1982 in Palermo kan worden beschouwd als uitsluitend een maffiamisdaad. La Torre had namelijk in het Italiaanse parlement een wetsvoorstel ingediend, die als doel had de maffia beter te kunnen bestrijden. Niettemin, toen het tijdperk van politiek gemotiveerde aanslagen en moorden ten einde liep, zorgde de maffia er wel voor dat het extreme geweld in Italië op een andere manier werd voorgezet.

Van één misdaadorganisatie is vrijwel zeker dat zij direct betrokken waren bij de Jaren van Lood: de Banda della Magliana. Dit was een bende die in de jaren zeventig en tachtig heel Rome in zijn greep hield en vrijwel zeker nauwe banden had met de Nuclei Armati Rivoluzionari. Zeer waarschijnlijk is de moord op Pecorelli in opdracht van de maffia door de Romeinse bende en de neofascisten uitgevoerd. Er kan ook niet worden uitgesloten dat de Banda della Magliana betrokken is geweest bij de bomaanslag op het treinstation van Bologna in 1980.

Rode Brigades

Tot nu toe heb ik geschreven over elementen die deel uitmaakte van de (extreem)rechtse zijde tijdens de Jaren van Lood. Er kwamen ook gewelddadige tegenreacties die met name werden uitgevoerd door de leden van de Brigate Rosse, oftewel de Rode Brigades. Deze extreemlinkse beweging werd officieel opgericht in 1970 onder andere door het echtpaar Renato Curcio en Margherita Cagol, en bestond voornamelijk uit linkse (voormalig) studenten. In de jaren voor 1970 hadden de meeste leden de gewapende strijd afgewezen, maar de aanslag op de Piazza Fontana zou hen op andere gedachten hebben gebracht.

In eerste instantie richtte deze beweging zich vooral op de geürbaniseerde delen van Noord-Italië. Zij probeerde daar propaganda te voeren binnen bedrijven, en industriëlen en bedrijfsdirecteuren te intimideren. Pas medio jaren zeventig ging de organisatie een extremer en gewelddadiger pad bewandelen. De eerste doden die door de Rode Brigades werden opgeëist vonden bijvoorbeeld pas plaats in 1974. Hun focus werd ook meer verlegd van industriëlen en bedrijfsdirecteuren, naar hoge medewerkers van de staat en politiek.

De Rode Brigades ontvoerden en pleegden aanslagen op personen die door hen als ‘kapitalistische en antilinks’ werden beschouwd. Dat waren vrijwel altijd ontvoeringen en op de persoon gerichte aanslagen. De ontvoering en moord op de christendemocraat Aldo Moro in 1978 was hun belangrijkste wapenfeit. Hiermee kom ik uit op de belangrijkste en beruchtste gebeurtenissen tijdens de Jaren van Lood.

Gioia Tauro

In Calabrië vond er in juli 1970 bij Gioia Tauro een bomaanslag op de trein van Palermo naar Turijn plaats. Hierbij kwamen zes mensen om het leven en tientallen mensen raakten gewond. De hypothese van een bomaanslag werd lange tijd genegeerd. Pas in de jaren negentig werd de zaak heropend en toen werd het wel zeer aannemelijk geacht dat het een aanslag betrof; de Avanguardia Nazionale werd hiervoor verantwoordelijk gehouden.

Ook bestaat het vermoeden dat zij hadden samengewerkt met de ‘Ndrangheta en lokale neofascistische politici. In de periode voorafgaande aan de bomaanslag waren er namelijk grootschalige sociale protesten en stakingen in het nabijgelegen Reggio Calabria. Gioia Tauro is bovendien bijzonder, omdat het een van weinige keren was dat er een grote aanslag plaatsvond in Zuid-Italië.

Golpe Borghese

In december 1970 probeerden neofascisten van Ordine Nuovo en de Avanguardia Nazionale onder leiding van Junio Valerio Borghese een staatsgreep plegen: Golpe Borghese. Alleen werd deze staatsgreep op het laatste moment door Borghese zelf afgeblazen, de reden hiervoor is tot op heden niet bekend. Er wordt beweerd dat hij een telefoontje heeft gehad van Gelli dan wel Andreotti, of iemand die in direct contact stond met de CIA. De Amerikanen waren namelijk al een geruime tijd van de couppoging op de hoogte.

De mislukte staatsgreep raakte pas begin 1971 onder de Italiaanse bevolking bekend, door een artikel in het communistische dagblad Paese Sera. Borghese en zijn medecoupplegers waren geïnspireerd geraakt door het kolonelsregime in Griekenland. In dat land had kolonel Georgios Papadopoulos namelijk in 1967 een succesvolle staatsgreep gepleegd. Hoofdreden voor de coup in Griekenland was ook de angst voor een communistische machtsovername. Wat betreft Borghese: die vluchtte eind 1970 naar Spanje om arrestatie te voorkomen. Daar overleed hij in 1974 op achtenzestigjarige leeftijd onder ‘verdachte omstandigheden’.

Peteano

In mei 1972 vond er een aanslag plaats in Peteano die gericht was tegen de carabinieri, de gendarmerie van Italië. Een aantal agenten werden naar een auto gelokt, waarna er een bom afging. Daarbij kwamen drie carabinieri om het leven, waaronder een brigadegeneraal. Vincenzo Vinciguerra van de Ordine Nuovo gaf later toe dat hij een van de verantwoordelijken was voor de aanslag. Daarnaast gaf hij ook de reden voor de aanslag: het was als straf bedoeld voor de manipulatie van de neofascistische beweging door onderdelen van de staat. Hij doelde hiermee vooral op de politiek en de geheime dienst.

Hoofdkwartier politie Milaan

In mei 1973 ontplofte er een handgranaat bij het hoofdkwartier van de politie van Milaan, tijdens een ceremonie ter nagedachtenis van commissaris Calabresi. Hierbij kwamen vier mensen om het leven, maar de aanslag was bedoeld om de minister van Binnenlandse Zaken Mariano Rumor (DC) te doden. Hij had namelijk kort voor de aanslag een buste van Calabresi onthuld, maar Rumor bleef ongedeerd. De aanslagpleger werd meteen gearresteerd en het bleek te gaan om de ‘anarchist’ Gianfranco Bertoli.

In eerste instantie ging men ervan uit dat hij dit deed om de dood van Pinelli te wreken. Rumor was namelijk minister-president van Italië toen Pinelli om het leven kwam. Pas jaren later werd ontdekt dat de Ordine Nuovo achter deze aanslag zat en dat Bertoli in werkelijkheid geen anarchist was, maar een neofascist. De neofascistische organisatie wilde de DC-politicus doodde, omdat hij als premier na de aanslag op de Piazza Fontana in 1969 niet de staat van beleg had afgekondigd. De neofascisten wilden juist van deze situatie gebruikmaken om de macht te grijpen.

1974

In mei 1974 tijdens een demonstratie op de Piazza della Loggia in Brescia tegen het neofascistische geweld ontplofte er een bom, die was verstopt in een afvalbak. Acht mensen kwamen hierbij om het leven en tientallen raakten gewond. De Ordine Nuovo werd later verantwoordelijk gehouden voor de aanslag. Bovendien zijn er sterke vermoedens dat onderdelen van de Italiaanse geheime dienst erbij betrokken waren.

Op 4 augustus van datzelfde jaar ontplofte er een bom in een wagon van de Italicus Express, toen deze trein door Emilia-Romagna reed; twaalf mensen kwamen hierbij om het leven. De neofascistische organisatie Ordine Nero (Zwarte Orde) eiste een aantal dagen later de aanslag op. Ordine Nero was voortgekomen uit de problemen binnen de Ordine Nuovo en Avanguarda Nazionale.

Aldo Moro

In maart 1978 werd de voorzitter van de DC en voormalig premier Aldo Moro op klaarlichte dag in Rome door de Rode Brigades ontvoerd. Hierbij kwamen de vijf lijfwachten van hem om het leven. Opmerkelijk, omdat Moro tot de linkervleugel van de DC behoorde en op het punt stond de communisten voor het eerst sinds 1947 tot de regering te laten toetreden. Wat waren de motieven van de Rode Brigades? Ten eerste was het een aanval op de gehate DC en ten tweede wilde ze het historisch compromis tussen de PCI en de DC dwarsbomen. Het historische compromis was de samenwerking tussen de communisten en de christendemocraten die in de jaren zeventig tot stand kwam. Als laatste was de PCI te reformistisch en als zij tot de regering zou toetreden was de kans op een revolutionaire omwenteling in Italië verkeken.

Er werden door het hele land zonder succes grote zoekacties opgezet, alsmede weigerde de top van de regering te onderhandelen met terroristen. Hierdoor werd het levenloze lichaam van Moro na 55 dagen teruggevonden in de kofferbak van een rode Renault 4 op de Via Caetani in Rome. De plek was nauwkeurig uitgekozen door de Rode Brigades; de Via Caetani lag namelijk halverwege tussen het partijbureau van de DC en de PCI.

De ontvoering van Moro roept eveneens nog steeds veel vraagtekens op. Hoe kon Moro temidden van vijf lijfwachten op klaarlichte dag in Rome worden ontvoerd, zonder dat hij gewond raakte? Waarom kon Moro na zulke grootschalige zoekacties niet binnen 55 dagen worden gevonden? Hij werd namelijk gevangengehouden in een appartement in een buitenwijk van Rome. Er gaan stemmen op dat het Andreotti en de rechtervleugel van de DC niet slecht uitkwam dat Moro was ontvoerd; zij waren namelijk geen voorstander van een coalitie met de PCI. Ze waren tevens bang dat de partijvoorzitter de corruptie binnen de DC openbaar zou maken. De partijleiding speelde met de gedachte om Moro eerst te laten opnemen in een psychiatrische kliniek, mocht hij zijn ontvoering overleven. Ook bleek later dat de helft van het coördinerende crisiscomité tijdens de ontvoering uit P2-leden bestond.

Als laatste schijnen de Amerikanen opgelucht te zijn geweest na de dood van Moro, omdat zij zeer verontrust waren over de beoogde regeringsdeelname van de communisten. De NAVO-geheimen zouden dan eventueel in handen vallen van de PCI, die het op hun beurt weer konden doorspelen aan Moskou. Conclusie: het is aannemelijk dat de zoektocht naar Moro is beïnvloed en gemanipuleerd.

Bologna

Veruit de bloedigste aanslag tijdens de Jaren van Lood was de bomaanslag op het treinstation van Bologna op 2 augustus 1980. Hierbij kwamen 85 mensen om het leven en ruim tweehonderd mensen raakten gewond. Deze aanslag is vrijwel zeker door leden van de Nuclei Armati Rivoluzionari uitgevoerd, met behulp van de Banda della Magliana en delen van de Italiaanse geheime dienst; die op hun beurt weer in nauw contact stonden met P2. Gelli wordt onder andere als aanstichter van de bomaanslag beschouwd. Waarom Bologna? De stad was tijdens de Koude Oorlog een van de belangrijkste communistische bolwerken in Italië.

De jaren na 1980

De aanslag in Bologna vormde ook de climax van de Jaren van Lood. In de jaren daarna begon de Italiaanse regering serieus werk te maken van de bestrijding van de groeperingen die zoveel leed veroorzaakten. Daarnaast kwam er speciale wetgeving die het mogelijk maakte voor spijtoptanten om aanzienlijke strafvermindering te krijgen. Dit had een desastreus effect op de extreemrechtse en extreemlinkse terreurorganisaties, zoals de Rode Brigades. Dit kwam eveneens doordat hun leider Mario Moretti in 1981 was gearresteerd. Hij was sinds 1976 een van de belangrijkste figuren binnen de Rode Brigades, na de dood van Cagol in 1975 en de arrestatie van Curcio in 1976. Moretti was verder een van de pleitbezorgers geweest van de eerder genoemde koerswijziging medio jaren zeventig. Bovendien was hij het brein achter de ontvoering van Moro en Moretti heeft hem vrijwel zeker in 1978 vermoord.

De andere houding van de Italiaanse staat kwam naar alle waarschijnlijk doordat ze het bloedvergieten wilde stoppen, maar ook omdat het ‘rode gevaar’ was geweken. De linkse beweging had namelijk zijn momentum verloren en de populariteit voor de PCI nam af. Daarnaast diende zich in Italië ook een nieuwe generatie aan. Zij waren meer individualistisch ingesteld en hadden minder op met de idealen van de protestgeneratie. Dit culmineerde in het consumentisme in het midden en einde van de jaren tachtig; de pentapartito regeringen onder leiding van de socialist Bettino Craxi stonden hier symbool voor. Echter, zoals ik al eerder aangaf bleef Italië tot in de jaren negentig niet gevrijwaard van grootschalig extreem geweld. Alleen verschoof het epicentrum hiervan meer naar het zuiden van het land, door de onderlinge strijd en de strijd tegen de staat van de Cosa Nostra.

Bronnen ▼