De SS-officier Kurt Gerstein speelde tijdens de Tweede Wereldoorlog een dubbelrol. Enerzijds was hij SS’er die werkte in het vernietigingskamp Belzec in Polen. Anderzijds was hij ook mens. De massavernietiging op de Joden schokte hem zo dat hij een poging ondernam om de Holocaust een halt toe te roepen. WOII-kenner Kevin Prenger schreef een fraaie, beknopte biografie over een van de meest bijzondere personen uit de Tweede Wereldoorlog, getiteld De boodschapper uit de hel (Brave New Books, 2016).
Geallieerden wisten van massavernietiging Joden
Zeer tragisch is dat de systematische uitroeiing van de Joden al vroeg in de oorlog bekend was bij de geallieerden, maar dat echte gerichte actie hiertegen nauwelijks of niet van de grond kwam. Dit was ook praktisch ingewikkeld, omdat de vernietigingskampen in Duits bezet gebied in het oosten van Europa lagen.
Al in 1942 bereikten verscheidene berichten over de Holocaust het Westen. Zo werd Winston Churchill hiervan dat jaar persoonlijk al op de hoogte gesteld. Op 17 december 1942 kwamen de geallieerden, onder de vlag van de United Nations, met een declaratie waarin werd bevestigd…
…dat de Duitse autoriteiten (…) bezig zijn met het ten uitvoer brengen van Hitlers vaak herhaalde plannen om de Joden in Europa uit te moorden. Uit alle bezette gebieden worden Joden onder afschuwwekkende en mensonterende omstandigheden naar Oost-Europa getransporteerd. In Polen (…) worden de getto’s die door de nazi-bezetters zijn gesticht, stelselmatig ontdaan van alle Joden. Van degenen die zijn weggehaald is nooit meer gehoord.” (9,10)
De geallieerden schatten het aantal slachtoffers hierbij op enkele honderdduizenden, wat wel aangaf dat de situatie urgent was. Maar actie werd er niet ondernomen, ook niet nadat twee uit Auschwitz ontsnapte gevangenen, Rudolf Vrba (1924-2006) en Alfred Wetzler (1918-1988), de geallieerden in april 1944 een uitgebreid rapport overhandigden over de praktijken die in Auschwitz plaatsvonden. De geallieerden grepen niet in en vanaf mei 1944 werden binnen een tijdsbestek van drie maanden nog liefst 438.000 Hongaarse Joden naar Auschwitz afgevoerd.
Kurt Gerstein: een rader in het vernietigingsrad
Kurt Gerstein speelde als SS-officier een rol in dit Duitse vernietigingssysteem. Hij was een mijnbouwkundige en gediplomeerd ingenieur, die in 1941 toetrad tot de SS. In die hoedanigheid kwam hij in aanraking met de Holocaust. Prenger:
Als SS-officier was hij medeverantwoordelijk voor de levering van Zyklon-B aan Auschwitz en in het vernietigingskamp Belzec was hij getuige geweest van een vergassing. Geschokt door wat hij gezien had, zocht hij contact met vertegenwoordigers van neutrale landen, de katholieke en protestantse kerk en het Nederlandse verzet. Hij hoopte dat zijn getuigenis wereldwijd openbaar gemaakt zou worden en dat wereldleiders, waaronder de paus, zich zouden uitspreken tegen de genocide. Maar in plaats daarvan stuitte hij op ongeloof en tegenwerking.” (10,11)
Ziehier het verhaal dat Prenger in de rest van de biografie op een vlotte en goed leesbare manier verder uitwerkt.
Jeugd Gerstein
In 1919 verhuisden de familie Gerstein naar Saarbrücken, waar Kurt de basisschool voltooide en begon aan het gymnasium. Deze maakte hij af in Halberstadt (Saksebn-Anhalt), waar de Gersteins zich in 1921 vestigden. Ludwig was een moeilijke leerling, die slechte cijfers haalde, veel spijbelde en in de klas de lolbroek uithing. Kurt koos na het gymnasium voor een studie mijnbouwkunde. Van 1925 tot 1931 volgde hij colleges in Marburg, Aken en Berlijn.
Christendom
Thuis werd weinig aan het lutherse geloof gedaan. Ondanks deze situatie, zocht Kurt in zijn jeugd toenadering tot het christendom en werd hij actief in het christelijke organisatie, veelal als groepsleider. Kurt verslond de Bijbel en ging op zondag trouw naar de kerk.
Intussen maakte de nazipartij, de NSDAP, een snelle opmars. Vader Ludwig liet zijn zoons (in totaal vier) op 1 mei 1933 lid worden van deze politieke partij. In oktober 1933 werd Kurt ook lid van de Sturmabteilung (SA). De nazi’s gingen na hun machtsovername al snel over tot de gelijkschakeling van de Evangelische Kirche in Deutschland (EKD). Begin 1934 lieten Hitler en consorten de kerkelijke jeugdbewegingen opgaan in de Hitlerjugend. Aanvankelijk verzette Kurt Gerstein zich hiertegen:
Hij spoorde zijn kameraden aan tot verzet en legde contacten met andere leiders van de christelijke jeugdbewegingen in zijn land. Zijn inspanningen konden de ondergang van de Bibelkreise echter niet voorkomen.” (21)
Gerstein koos er kort daarna voor om publiekelijk zijn steun te betuigen aan het naziregime, maar ging ondergronds door met kerkelijke activiteiten. Toen Gerstein in 1936 aantrad als rijksambtenaar bij de Saarmijnen, werd hij binnen korte tijd echter al opgepakt door de Gestapo. Hij had op het werk een grap uitgehaald die door Hitler-aanhangers beledigend kon worden opgevat.
SS-tijd, Belzec en dood
Ik ga niet alles verklappen wat in Prengers indrukwekkende boek staat, daarvoor moet u deze sterke biografie echt zelf aanschaffen. Ik beperk me hier tot enkele hoofdlijnen. Zo trad Gerstein aan het begin van de Tweede Wereldoorlog toe tot de SS en werkte zich op tot officier. Gerstein raakte daarop, in 1942, betrokken bij de leveringen van blauwzuur en Zyklon-B aan het vernietigingskamp Belzec.
Wat Gerstein daar zag, deed hem besluiten dat de Holocaust gestopt moest worden:
“Hij [Kurt Gerstein] keek machteloos toe hoe de gaskamers zich vulden. Volgens hem werden 700 tot 800 mensen samengeperst in een ruimte van 25 vierkante meter. Daarna werden de deuren gesloten, terwijl er anderen nog steeds naakt in de buitenlucht wachtten. ‘Ook in de winter gaat dat gewoon zo’, kreeg Gerstein te horen. ‘Maar dan kunnen ze doodvriezen,’ reageerde hij bezorgd. ‘Ja, dat is precies waarom ze hier zijn’, zo antwoordde een SS’er onaangedaan in Platduits.” (54)
Gerstein werd na de Tweede Wereldoorlog (later werd hij wel gerehabiliteerd) postuum veroordeeld vanwege zijn bijdrage aan de massavernietiging van de Joden. Prenger:
“Kurt Gerstein werd door de Spruchkammer (denazificatierechtbank) van de deelstaat Württemberg-Hohenzollern op 17 augustus 1950 postuum veroordeeld tot de op één na zwaarste categorie (Belastete). De rechtbank kende groot gewicht toe aan Gersteins betrokkenheid bij de levering van Zyklon-B aan Auschwitz. Dat getuigen, zoals pastoor Rehling, hadden betoogd dat Gersteins deelname aan de SS een daad van verzet was, mocht niet baten.” (121)
Boek Kevin Prenger, De boodschapper uit de hel
Fragment uit het boek: “Wir haben es nicht gewusst” – De Duitsers en de Holocaust
