Landvoogdes, verfijnd kunstliefhebster en societyfiguur

Verguisd in Nederland, miskend in België, een sterrenstatus in Italië: Margaretha van Parma was een politieke en culturele spilfiguur in de woelige zestiende eeuw. Bastaarddochter van de keizer, pion op het internationale schaakbord, landvoogdes, kunstmecenas, amazone, ‘event’organisator, diplomatiek bemiddelaarster… En toch is ze een onbelichte en weggeschreven figuur in de geschiedenis. Tot nu, een fascinerend portret van een veelzijdige vrouw wordt opgedolven.

Indien ‘onze’ Margaretha het voor het zeggen had gehad, zou het dan misschien – misschien – kunnen dat de noordelijke Verenigde Provincies (nu Nederland) zich niet van de Zuidelijke Nederlanden (nu grosso modo België) hadden afgescheiden?

Met deze kwinkslag kenschetst Katrien Lichtert de verdoken vaardigheid van Margaretha van Parma (1522-1586). Als gouverneur van de (nog gezamenlijke) Nederlanden bestuurde ze het gebied in opdracht van haar halfbroer Filips II. Margaretha schipperde in een woelig tijdsgewricht. Letterlijke en figuurlijke koudegolven: politiek gehakketak, misoogsten, sociaal gemor, religieuze misnoegdheid die uitdijde in tal van protestantse bewegingen en het verzet tegen Spanje in de Noordelijke Provincies, met als gevolg de Tachtigjarige Oorlog en de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

Margaretha van Parma vereeuwigd in een glaspaneel van de Sint Janskerk in Gouda

Tegenover de autoritaire houding van de hardvochtige Filips II in zijn ijskoud Escuriaal in Madrid probeerde Margaretha te bemiddelen en partijen te verzoenen. Niet dat ze een doetje was. Eerder een ferme hand in een fluwelen handschoen. Katrien Lichtert, doctor in de kunstgeschiedenis en commissaris van de tentoonstelling over ‘onze’ Margaretha van Parma, heeft drie jaar lang grondig en internationaal onderzoek gedaan en blaast – ludiek – de vele clichés over de landvoogdes weg:

Willem van Oranje – de ‘Franstalige’ Zwijger – en Margaretha waren vrienden.

De zin voor diplomatie is misschien te verklaren door Margaretha’s afkomst: ze werd geboren als dochter van een dienstmeid in Oudenaarde. Oudenaarde waar de nieuwe protestantse bewegingen toen opborrelden en waar de reputatie van ‘geuzennest’ bleef hangen.

Keizerlijk gerollebol

Keizer Karel met Johanna en hun dochter Margaretha door Théodore-Joseph Canneel, 1844

Haar vader, Karel V, keizer van het Heilig Roomse Rijk – waar de zon nooit onderging – verbleef tijdens een militaire campagne rond 1522 in Oudenaarde en ging er rollebollen met een meisje van een lagere afkomst: Johanna Vander Gheynst.

Aan Margaretha’s snoetje is te zien dat ze geen ‘volbloed’ adel is, want ze heeft niet dat vooruitstekende ‘Habsburgse kinnebakken’.Katrien Lichtert

Enkele luttele weken oud wordt de borelinge naar Brussel overgeheveld en ondergebracht in een adellijke familie nabij het Hof op de Coudenberg. Het contact tussen moeder en dochter wordt evenwel nooit verbroken, dokterde Katrien Lichtert ook uit. Pas op haar dertiende ziet Margaretha haar biologische vader voor het eerst… in Napels.

Voor het buitenechtelijk kind wordt in Brussel echter goed gezorgd, zeker door haar tante-doopmeter Margaretha van Oostenrijk die als regentes van de Nederlanden een krachtige figuur is. Zij beseft het belang van het kind:

“Margaretha van Oostenrijk spendeerde grote sommen aan textiel, speelgoed en allerhande spullen die bestemd waren voor ‘la petite fille bâtarde résidente à Bruxelles’. Ook zag zij erop toe dat het bastaardmeisje een degelijke opvoeding kreeg, wat essentieel was om de geplande missie te doen slagen: het inzetten van de keizersdochter op het Europese geopolitieke schouwtoneel. Margaretha werd klaargestoomd als een volleerde Habsburgse prinses en bijgevolg werd ze ook opgevoed volgens de normen en de waarden van het Bourgondisch-Habsburgse huis en ingewijd in het ceremoniële hofleven. Zo was er naast letteren en muziek ook plaats voor fysieke vaardigheden zoals dansen, schaatsen, paardrijden en de valkenjacht. Margaretha kreeg ook les in zogenaamde vrouwelijke vaardigheden, zoals naaien en borduren, iets dat ze haar leven lang zou blijven doen. Katrien Lichtert

La Serenissima

Alessandro "il Moro" de' Medici — Alessandro “il Moro” de’ Medici

Het is een strak gekorsetteerd leven voor Margaretha. Zoals voor alle meisjes van haar stand. Nog geen zeven jaar is ze wanneer haar vader haar uithuwelijkt én legitimeert. Een berekend politiek huwelijk met Alessandro de’ Medici, il Moro, de bastaardzoon van de… paus en een Afrikaanse slavin. De tieners huwen pas zeven jaar later. Nog geen jaar later wordt de bruidegom vermoord door zijn neef. Margaretha is veertien jaar, weduwe maar nog maagd. Haar keizerlijke vader had immers bedongen dat het huwelijk pas geconsumeerd mocht worden als Margaretha zestien was.

Italië – toen een lappendeken van stadstaatjes – bevalt Margaretha. Ze is er een societyfiguur, kunstliefhebber en mecenas. En als fashionista weet ze hoe haar imago te verzorgen: haar geborduurde jurken in de rood en zwart Habsburgse kleuren, haar parelkettingen, verwijzend naar haar naam, net als de margrietjes. La Serenissima of Madama wordt ze genoemd.

Ze is opnieuw beschikbaar als politieke pion. Ze blijft in Rome en rond de paus hangen, in het Palazzo Madama, een erfenis van haar overleden echtgenoot. Het is nu de zetel van de Italiaanse senaat.

“Als eerste vrouw van Rome, was Margaretha op dat moment niet enkel de meest besproken maar ook de machtigste vrouw van de stad en van Italië. Er was geen kardinaal, gezant of ambassadeur die niet probeerde bij haar op een goed blaadje te staan. Het is in deze Romeinse jaren dat Margaretha haar diplomatieke en politieke vaardigheden ten volle ontwikkelde. Haar Palazzo Madama werd een bruisend en mondain politiek en cultureel centrum, waar de high society van Rome dagelijks over de vloer kwam. Katrien Lichtert

Een veelzijdig leven

Al lijkt ze niet meer zo meegaand meer te zijn, ontdekte Katrien Lichtert. Ook na haar (tweede) gearrangeerde huwelijk met Ottavio Farnese, hertog van… Parma en alweer een bastaardzoon van een (andere) paus.

“Van bij het begin had Margaretha weerstand tegen haar jongere echtgenoot. Dat blijkt onder meer uit de correspondentie tussen vader en dochter, waarin Margaretha herhaaldelijk protesteert en de keizer haar aanmaant haar echtelijke plicht te vervullen. In een van haar brieven omschrijft ze Ottavio zelfs als ‘brutto, piccolo, rozzo e sporco’ (lelijk, klein, grof en smerig). Maar in de jaren die volgden ontwikkelde Margaretha geleidelijk aan meer gelegenheid voor Ottavio. Op termijn zou hun verbintenis, die misschien nog het best te omschrijven is als een ‘verstandshuwelijk op lange afstand’ (een latrelatie), vruchten afwerpen, voor zowel de Habsburgers als de Farneses. Katrien Lichtert

Huwelijken als politieke machtsstrategie en – ook wel – vredeshandhaving. Pas na zeven jaar huwelijk wordt de tweeling – Carlo en Alessandro – geboren. Carlo overleed als peuter.

Huwelijk van de eeuw

Ook haar tweede zoon Alessandro/Alexander Farnese moet ze ‘afstaan’. In 1556 sommeert haar halfbroer haar terug naar de roerige Nederlanden. Filips II wil zijn neef uit de invloedssfeer van de niet al te gedweeë familie Farnese losweken. De Spanjaard wil het Italiaantje zelf opvoeden en Margaretha moet afscheid nemen van haar elfjarige zoon. Pas negen jaar later zien moeder en zoon mekaar terug. Op zijn huwelijk met de Infante van Portugal dat La Mama met veel pracht en praal organiseert. Hét huwelijk van de eeuw! Een bruiloft die tien maanden duurde tussen Lissabon en Brussel en onder meer 110 koks deed overkoken.

Brussel, waar Margaretha sinds 1559 als landvoogdes resideerde, wordt frenetiek opgetut. Op de Brusselse Coudenberg is ze een vrouw met macht. Die royale status moet nog meer dan anders oogverblindend glanzen.

Album van Brussel - Combat à pied — Album van Brussel – Combat à pied

Het Album van Brussel (1555-1556) schetst de uitbundige weelderigheid en opulente rijkdom van het hof. Het zijn evocaties van het grote bruiloftsbanket en de feestelijkheden errond: de wagenspelen, de tornooien op de Brusselse Grote Markt, de ‘hoofse volksdansen’, de parades, de verkleedpartijen en de merkwaardige combat à pied. Dat voettornooi was een gevechtsspelletje tussen de Amazones, geleid door veldheer-bruidegom Farnese en de wildemannen of leeuwen getooid in jurken met wollen of haren franjes. Soms droegen die ‘slechteriken’ ook ‘Moorse’ of ‘Turkse’ maskers met snorren van paardenhaar.

Voor het banket werden de mooiste zilveren schalen uitgehaald, niet altijd om uit te eten maar wel om te pronken op een credenza, een toontafel/kast. Het gebruikte serviesgoed zelf werd gefabriceerd uit… suiker. Een ontzettend extravagant en ‘peper’duur luxe product. Het gebit van de bruid blijkt – uit recent onderzoek – ook zwaar aangetast door overmatig suikergesnoep.

Album van Brussel - Het grote banket — Album van Brussel – Het grote banket

Vork aan de steel

Aan de tafel van de rijken worden in die zestiende eeuw meestal lepel en mes gebruikt. Maar op tekeningen zijn ook al eens nieuwigheden, namelijk vorken, te zien:

Een vork diende toen enkel om gekonfijt fruit op te pikken. Brokjes vlees werden met een puntig mesje naar de mond gebracht… Geertrui Van Kerkhoven, conservator MOU

Mogelijk bracht Margaretha zo’n forchetta, de Venetiaanse ‘duivelse’ vork met twee tanden, naar de Lage Landen mee. Want reizen was geen sinecure: een groot deel van hebben en houden reisde mee: niet enkel kledij en juwelen maar ook huisraad, muziekinstrumenten, meubels en al zeker (opgerolde) wandtapijten. Wandtapijten die toentertijd meer gewaardeerd werden dan schilderijen. De boedelinventaris van Margaretha verklapt dat ze meer dan tweehonderd wandtapijten bezat. Vermoedelijk speelde daarbij ook een emotioneel element: haar grootvader langs moederskant werkte in de weefnijverheid in Oudenaarde.

Maar het was ook de sociale status hoog houden. Op velerlei manieren. Bij dat hoogwaardige societyvertoon hoorden ook paardensport en de kunst van het jagen. Margaretha is een goede ruiter.

Ze reed te paard op een mannenzadel en moet atletisch getraind zijn geweest om aan deze jachten deel te nemen.Katrien Lichtert

Bovendien bekwaamde ze zich in de lucratieve valkenkweek en leverde valken aan alle Europese hoven.

Zigzag-politiek

Het dagenlange luisterrijke bruiloftsfeest biedt de elite ook de mogelijkheid om te ‘netwerken’. De hoge adel mort; ze vrezen hun voorrechten en hun politieke zeggenschap door het onwrikbare, autoritaire, centraliserende bewind van Madrid te verliezen. Tijdens het feest wordt het Eedverbond der Edelen gesmeed. Die coalitie van katholieke en calvinistische edelen schreef (al bij al gematigde) smeekschriften om de harde Inquisitie en godsdienstvervolgingen te temperen.

Het aanbieden van het Smeekschrift aan de hertogin van Parma, 1566 – Prent uit circa 1752-1822 (CC0 – Rijksmuseum)

Margaretha had er wel gehoor naar en probeert een eigen koers te varen en een verzoeningspolitiek door te voeren. Ze slaagt erin om de Filipsgetrouwe Granvelle buiten te werken. Maar Filips II bleef halsstarrig enige mildheid weigeren. De Beeldenstorm brak uit. Met de onthoofding van de graven Egmont en Horn, leden van de oude, hoge adel, die overigens altijd katholiek bleven, was het hek van de dam. De opstand overspoelde de Nederlanden en Margaretha gaf er de brui aan. De aangekondigde bemoeizucht van de hertog van Alva was haar te veel. Ze nam zelf ontslag en keerde terug naar Italië. Haar ontslagbrief begint zo:

“Uwe Majesteit is niet enkel weinig bekommerd om mijn genoegdoening en vertroosting maar bovendien om mijn eigen reputatie waaraan ik, gezien mijn positie (zonder andere motieven te vermelden), veel belang moet hechten. De buitengewone inperkingen die Uwe Majesteit mijn gezag oplegde, hebben al mijn macht weggenomen en hebben me elke mogelijkheid ontzegd om de staatszaken van dit land volledig te herstellen. Nu zaken wat op orde zijn, wil Uwe Majesteit de eer daarvan aan anderen geven, terwijl ik – en alleen ik – de vermoeidheden en de gevaren heb gehad…

Beeltenis van Margareta van Parma op een bronzen medaille uit 1567, vervaardigd door
Jacob Jonghelinck — Beeltenis van Margareta van Parma op een bronzen medaille uit 1567 (CC0 – Met, New York – wiki)

Meid voor alle werk

Filips II haalt haar in 1580 opnieuw als regentes naar Brussel. Haar vervreemde zoon Alessandro Farnese probeert ze te overtuigen om samen de Zuidelijke Nederlanden, wingewest van Spanje, te besturen en de politieke en militaire macht op te splitsen. Haar zoon weigert. Hij wordt landvoogd en bevelhebber van het leger. Dat moet bitter voor haar zijn geweest. Bovendien mag ze het land niet uit. Pas drie jaar later vond ze haar residentie in Ortona aan de Adriatische kust terug.

De geschiedenis is ondankbaar geweest tegenover Margaretha, maar ook tegenover andere vrouwen. Margaretha behoort tot een continuüm van sterke zestiende-eeuwse vrouwen in onze contreien: Margaretha van Oostenrijk, Maria van Hongarije, Margaretha van Parma…

De drie Habsburgse dames bezorgden, elk op hun manier, de Nederlanden een gelukkiger tijdperk dan elk van hun mannelijke voorgangers en opvolgers. Maar de tijd waardeerde mannen nu eenmaal meer. Ferdinand Seibt, biograaf van Keizer Karel, geciteerd in de catalogus

Margaretha von Parma -
Antonis Mor, 16e eeuw — Margaretha von Parma –
Antonis Mor, 16e eeuw

Het onderbelichte verhaal van Margaretha van Parma, Keizersdochter tussen macht en imago, wordt verteld op een tentoonstelling met een keur aan unieke objecten: een portretje van de jonge rossige Margaretha uit de Britse Royal Collection, de authentieke glasramen met ‘sponsor’ Margaretha – het Hertoginnenglas – uit de Sint Janskerk van Gouda, een vorklepel die vermoedelijk ooit toebehoorde aan de Franse koningin Maria de’ Medici, een reuzewandtapijt uit het Rijksmuseum in Amsterdam, een paardenhoofdtooi als van een eenhoorn van zoon Alexander Farnese, maskers met snorren van paardenhaar, een brochetta uit Napels, gouden en zilveren penningen, een bergkristaljuweel bedoeld om vlooien te vangen… Dat alles en nog meer is – met aangepaste muziek van luitist Floris De Rycker – tot 5 januari 2025 te zien in MOU Museum Oudenaarde. Een labyrintisch museum als perfect decor voor verwarde tijden.

Er hoort een degelijke, verzorgde uitgave van Hannibal Books bij: Margaretha – Keizersdochter tussen macht en imago.

Verder lezen: Landvoogden in de Nederlanden
Tachtigjarige Oorlog