Lech Walesa (1943) – Pools vakbondsleider, president & Nobelprijswinnaar

De Poolse politicus en vakbondsleider Lech Walesa is de geschiedenisboeken ingegaan als een van de belangrijkste dissidenten uit de tijd van de Koude Oorlog. Hij richtte de vakbondsbeweging Solidarność (‘Solidariteit’) op, die zich in de jaren 1980 verzette tegen het communistische regime in Polen. Van 1990 tot 1995 was Walesa de eerste democratisch gekozen president van het land. Wat heeft hij allemaal betekent voor de geschiedenis van Polen?

Tijdens zijn leven ontving Walesa tal van onderscheidingen, prijzen en eervolle benoemingen. We pakken uit een kleine greep uit de lange reeks. Zo kreeg hij in 1983 de Nobelprijs voor de Vrede uitgereikt. In 1981 was Walesa door het bekende tijdschrift Time uitgeroepen tot ‘Time Person of the Year’. In 1989 ontving hij in de Verenigde Staten als eerste de eervolle Liberty Medal en de Presidential Medal of Freedom, beide in juli van dat jaar. In 1999 nam Time hem op in de lijst ‘100 belangrijkste mensen van de 20e eeuw’. En in 2004 werd de internationale luchthaven van Gdansk hernoemd in Gdańsk Lech Wałęsa Airport.

De jonge jaren van Lech Walęsa (1943-1967)

Leszak ‘Lech’ Walesa werd op 29 september 1943, midden tijden de Tweede Wereldoorlog, geboren in het Poolse dorp Popowo. Hij groeide op in een gezin uit de arbeidersklasse, als zoon van de timmerman Bolesław Walesa (1908-1945) en diens vrouw Feliksa Kamieńska (1916-1975). Tijdens de Duitse bezetting van Polen werd Bolesław opgepakt en te werk gesteld in een dwangarbeiderskamp in Młyniec, een onderdeel van Konzentrationslager Stutthof dat zo’n 34 kilometer van Gdańsk (Danzig) lag. Lechs vader keerde na de oorlog terug naar huis, maar stierf na enkele maanden aan ziekte en uitputting. Toen Lech Walesa negen was, hertrouwde zijn moeder met haar zwager, de boer Stanisław Walesa (1916-1981). Lech had een oudere zus, twee oudere broers en drie jongere stiefbroers. Zijn moeder en stiefvader zouden in 1973 om economische redenen naar New Jersey in de Verenigde Staten emigreren.

Na het afronden van het basisonderwijs volgde Lech Walesa een opleiding tot elektricien, die hij in 1961 afrondde. In de jaren 1961 tot 1965 was Lech Walesa werkzaam als automonteur. Vervolgens begon hij aan de in Polen verplichte tweejarige dienstplicht. Walesa maakte tijdens zijn diensttijd promotie en werd bevorderd tot de rang van korporaal. In 1967 zat Walesa’s dienstplicht erop en kon hij op zoek gaan naar een baan.

Walesa als elektromonteur & protestleider in Gdansk (1967-1976)

In juli 1967 ging Walesa aan de slag als elektromonteur op de Lenin-werf in Gdańsk, een staatsbedrijf dat in het Pools ‘Stocznia Gdańska im. Lenina’ heette. Dit was een grote scheepswerf die vandaag de dag nog steeds bestaat. In bronnen komt de naam van Lech Walesa in relatie tot oppositionele activiteiten voor het eerst voor in 1968. Tijdens de studentenprotesten van dat jaar, die Polen ook in hun greep hielden, organiseerden de communisten kunstmatige tegendemonstraties door arbeiders. Walesa riep zijn collega’s op om niet aan deze in scène gezette demonstraties mee te doen.

Kort nadat Walesa als monteur aan de slag was gegaan op de Lenin-werf ontmoette hij Mirosława Danuta Gołoś, een meisje dat als bloemiste werkte in Gdánsk, vlak bij de Lenin-werf. Lech wisselde in de bloemenwinkel wat geld, wat uitliep op een relatie. Lech en Danuta (zoals hij haar noemde) trouwden op 8 november 1969. Ze kregen samen acht kinderen, namelijk Bogdan, Sławomir, Przemysław, Jarosław, Magdalena, Anna, Maria-Wiktoria en Brygida.

In de maand waarin zijn eerste zoon Bogdan werd geboren, december 1970, was Walesa betrokken bij de grote demonstratiegolf die die maand in Gdánsk en andere Noord-Poolse steden (Gdynia, Elbląg, Szczecin) plaatsvond. De demonstraties, in Polen bekend als Grudzień 1970 (‘December 1970’) waren georganiseerd vanwege de sterke stijging van de voedselprijzen. Vlees werd bijvoorbeeld 17 procent duurder, meel 16 procent en melk 8 procent. Om de gemoederen te kalmeren, werden luxeproducten (zoals televisies en radio’s) in prijs verlaagd. Dat leek aardig, maar bijna geen Pool kon zich dit soort luxegoederen veroorloven. Walesa was een van de belangrijkste leiders van de demonstraties in Gdánsk. Het Poolse leger en politie-eenheden sloegen de demonstraties uiteindelijk neer, met als gevolg 42 doden, meer dan 1000 gewonden en ruim 3000 arrestaties.

Leider van de vakbond Solidarność (Solidariteit) & val van het communisme (1976-1989)

In de eerste helft van de jaren 1970 was Walesa voortdurend betrokken bij stakingen en demonstraties, waardoor hij in de zomer 1976 ontslagen werd bij de Lenin-werf in Gdańsk, dat een staatsbedrijf was. Walesa was namelijk opnieuw betrokken geweest bij grootschalige protesten, in juni 1976, die ontstonden nadat minister-president Piotr Jaroszewicz plotseling een fikse verhoging van de voedselprijzen had aangekondigd van onder meer 150 procent op rijst, 100 procent op suiker, 70 procent op vlees en 33 procent op boter. Na zijn ontslag was Walesa lange tijd werkloos. Ook werden hij en zijn gezin voortdurend in de gaten gehouden door de communistische Poolse geheime politie, de Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (bekend als de UB en later de SB).

Na de stakingen van 1976 werkte Walesa nauw samen met het Arbeiders Verdedigings Comité (Komitet Obrony Robotników, ofwel de KOR), een organisatie die opkwam voor de families van gearresteerde arbeiders na de protesten van 1976. Ook trad hij in juni 1978 toe tot de zogenoemde ‘Ondergrondse vrijhandelsverenigingen van de kust’ (Wolne Związki Zawodowe Wybrzeża, WZZW), een vakbond die opkwam voor arbeiders. Eind jaren 1970 was Walesa de grote leider van stakingen in en rond Gdánsk.

Op 14 augustus 1980 zorgde een nieuwe prijsstijging van voedsel ervoor dat er stakingen uitbraken op de Lenin-scheepswerf in Gdańsk. Walesa was een van de drijvende krachten achter deze staking. Hij mocht niet bij de scheepswerf komen, maar klom over de muur hek van het terrein en gaf leiding aan de stakers. De stakingen leiden tot de zogeheten Gdánsk-overeenkomst op 31 augustus 1980, waarin de communistisch overheid enkele belangrijke concessies deed aan de stakende arbeiders. Belangrijke bepalingen waren de ruimte die er kwam voor vrije vakbonden (uniek in toenmalig communistisch Oost-Europa) en het streven naar een betere prijsbeheersing van voedsel en consumptieartikelen.

Een maand na de staking, op 17 september 1980, kwam de Poolse vakbond Solidarność (Solidariteit) tot stand, ook wel Niezależny Samorządny Związek Zawodowy (NSZZ) genoemd: ‘Onafhankelijke, zelfbesturende vakbond’. De vakbond Solidariteit was een breedgedragen, geweldloze en anticommunistische sociale beweging die op zijn hoogtepunt in 1981 ongeveer 9,4 miljoen leden telde. De onbetwiste leider van deze vakbond werd Lech Walesa. Op 15 januari 1981 ontmoette een Solidariteitsdelegatie, onder wie Lech Walesa, de Poolse paus Johannes Paulus II in Rome. Deze ontmoeting was moreel belangrijk voor de Poolse arbeidersbeweging, zo stelde Walesa later in zijn memoires, en gaf Solidariteit een morele boost.

Op 18 oktober 1981 werd generaal Wojciech Jaruzelski, als opvolger van Stanisław Kania, de nieuwe leider van de Poolse arbeiderspartij. Binnen twee maanden, op 13 december 1981, riep legerleider Jaruzelski in Polen de staat van beleg af, die tot 22 juli 1983 zou duren. De burgerrechten werden flink ingeperkt. De vakbond Solidariteit werd verboden en duizenden arbeiders en verzetsleiders werden opgepakt, onder wie Lech Walesa. De Poolse overheid liet groot militair machtsvertoon zien en stuurde legereenheden en tanks de straten op, met name in de hoofdstad Warschau, en bezette tv- en radiostations om de informatiestroom te controleren.

Op 16 december 1981 braken er, mede naar aanleiding van de arrestatie van Walesa, grote stakingen uit in onder meer de industriestad Katowice en in Gdánsk. Er deden tienduizenden mensen mee. De autoriteiten grepen hard in, met tien doden en enkele tientallen gewonden tot gevolg. In de jaren hierna volgden diverse andere grote demonstraties in Polen, onder meer op 31 augustus 1982, twee jaar na de Gdansk-overeenkomst. Om verdere escalaties te voorkomen, liet de Poolse regering op 12 november 1982 Walesa vrij uit de gevangenis. Na deze vrijlating was het voorlopig gebeurd met massale demonstraties in het land. Slechts twee dagen voor Walesa’s vrijlating was de Russische leider Leonid Brezjnev overleden, waardoor er hoop ontstond op een gematigder communistische opvolger in de Sovjet-Unie. Maar dit gebeurde niet. In de Sovjet-Unie kwam Yuri Andropov (1982-1984) aan de macht, die na zijn overlijden werd opgevolgd door Konstantin Chernenko (1984-1985). Daarna nam Michael Gorbatsjov het Russische roer over.

In 1983 ontving Walesa de Nobelprijs voor de Vrede. Later schreef de Poolse vakbondsleider in zijn memoires dat hij een tijd lang wel zeshonderd felicitatiebrieven per dag kreeg van fans, die slechts ‘Lech Walesa, Gdánsk’ op de envelop schreven. Omdat Walesa bang was om niet meer in Polen toegelaten te worden, liet hij zijn vrouw Danuta de prijs in ontvangst nemen. In juni 1983 (en in juni 1987 opnieuw) bezocht de Poolse paus Johannes Paulus II zijn moederland, ontmoette Walesa en riep de Poolse bevolking op om hun lot en toekomst in eigen hand te nemen.

Lech Walesa, hoewel onder streng toezicht van de Poolse geheime politie, slaagde erin om op 28 september 1983 undercover de Europa Cup-wedstrijd Lechia Gdánsk tegen Juventus te bezoeken. Tussen het publiek staand deed hij tijdens de rust zijn vermomming af. Heel Polen zag hem live op de televisie. Het publiek begon minutenlang zo hard ‘Solidarnosc, Solidarnosc!’ te schreeuwen, dat het in de kleedkamer van Lechia Gdánsk hoorbaar was. De Poolse televisie liet daarom de tweede helft zonder geluid zien. Met deze actie toonde Solidariteit aan dat ze nog steeds bestond en kreeg Walesa het volk achter zich. Deze avond was, volgens meerdere historici, het begin van het einde van het Poolse communistische regime.

Midden jaren 1980 ging Walesa door met zijn activiteiten voor Solidariteit. Hij was de belangrijkste organisator achter twee grote stakingen op de scheepswerf in Gdánsk, in mei en augustus 1988. De leus die tijdens deze demonstraties gevoerd werd, luidde:

“Er is geen vrijheid zonder Solidariteit!”

In de tweede helft van de jaren 1980 begon het communistische bewind in Polen steeds meer te wankelen. Economisch bleef het slecht gaan, waardoor veel Polen het land ontvluchtten. Gedurende de jaren 1980 verliet een geschatte 1,2 miljoen Polen hun moederland.

Omdat de sociale onrust in Polen in 1988 en 1989 groeide, opende de Poolse regering Rondetafelgesprekken met Solidariteit en andere oppositiegroepen, die duurden van 6 februari tot 5 april 1989. Het resultaat van deze besprekingen was dat de vakbond Solidariteit weer werd toegestaan en er in juni 1989 semivrije verkiezingen in Polen plaatsvonden. Hiermee werd Polen het eerste land in het Oostblok waar de communistische partij zijn eigen monopolie beëindigde. De verkiezingen waren echter semivrij, want de communistische partij kreeg op voorhand al een flink deel van de zetels toegeschoven. Ondanks dit gegeven won de politieke tak van Solidariteit, het Solidariteit Burger Comité, nagenoeg alle zetels die vrij beschikbaar waren, namelijk 99 van de 100 zetels in de senaat en 161 (meer kon Solidariteit niet halen) van de 460 zetels in de Poolse Sejm. Deze overwinning leidde op 24 augustus 1989 tot de installatie van een regering onder leiding van de Solidariteit-politicus Tadeusz Mazowiecki. Hij was de eerste niet-communistische Poolse minister-president sinds 1946.

In het najaar van 1989 stortte vervolgens, zeker na de Val van de Muur op 9 november, het ene na het andere communistische regiem ineen: de DDR, Tsjechoslowakije en Nicolae Ceausescu’s Roemenië volgden, daarna Bulgarije, Albanië en in 1990 en 1991 uiteindelijk ook de Sovjet-Unie.

Lech Walesa als president van Polen (1990-1995)

In november en december 1990 werden in twee ronden presidentsverkiezingen gehouden in Polen, de eerste directe presidentsverkeizingen in ruim zestig jaar. Lech Walesa won deze verkiezingen overtuigend, met ruim 74 procent van de stemmen, en werd benoemd tot minister-president van Polen. Zijn belangrijkste daden op binnenlands terrein waren het doorvoeren van privatisering in Polen, de introductie van een vrije vrijemarkteconomie (via het Balcerowicz-plan) en het organiseren van de eerste echt vrije verkiezingen van Polen in 1991.

De buitenlandse politiek van Walesa kenmerkte zich door het aanknopen van betrekkingen met westerse landen. Ook lukte het hem om de Sovjettroepen uit Polen te krijgen en wist hij de buitenlandse schulden die Polen had aanzienlijk te verlagen. Ten slotte maakte hij zich hard voor de aansluiting van Polen bij de NAVO (die pas later, in 1999, gerealiseerd werd) en voor de Europese economische integratie van Polen (in 2004 werd het land lid van de Europese Unie).

In Polen zelf kreeg Walesa steeds meer politieke tegenstanders en verloor hij een groot deel van zijn populariteit, omdat hij samenwerkte met politici die een discutabele reputatie hadden. Walesa bleek in de praktijk een grillig en autoritair politicus te zijn. Ook ging hij ontactisch met de media om en gedroeg hij zich op televisie en op de radio meermalen onfatsoenlijk. Zo reageerde hij op een uitgestoken hand van Aleksander Kwaśniewski (die van 1995 tot 2005 Pools president was), met de opmerking:

“Je mag mijn been schudden!”

Periode na het presidentschap (1995 tot heden)

Walesa verloor de presidentsverkiezingen van 20 december 1995. Nog diezelfde dag opende hij, in navolging van veel toenamlige westerse politici, een eigen denktank: het Lech Walesa Instituut. Walesa besloot vervolgens een internationale rondreis te maken om lezingen te geven op universiteiten en voor bedrijven. Per lezing vroeg hij naar verluidt zo’n $50.000.

In 1997 richtte Walesa een nieuwe eigen partij op, ‘Christelijke Democratie van de derde Poolse Republiek’ (Chrześcijańska Demokracja III Rzeczypospolitej Polskiej), in een poging de verkiezingen van 2000 te winnen. Het werd een grote deceptie, want Walesa’s partij haalde slechts 1,01 procent van de stemmen. Hierna trok Walesa zich terug uit de Poolse politiek.

Walesa’s grote nederlaag in 2000 had mede te maken met beschuldigingen dat Walesa van 1970 tot 1976 als informant voor de Poolse geheime politie zou hebben gewerkt. Een parlementaire onderzoekscommissie sprak Walesa op 12 augustus 2000 vrij van deze aantijgingen, maar zijn reputatie was (nog verder) aangetast. Later bleven de beschuldigingen van spionage terugkeren, onder meer in een boek uit 2008 en bij monde van de Poolse minister-president Lech Kaczyński in november 2009. Ook in februari 2016 gingen er weer stemmen op dat Walesa een communistisch spion was geweest in de jaren 1970, nadat archiefmateriaal van de Poolse geheime dienst was gevonden. Recent, in 2019, verscheen een onderzoek getiteld Walesa: Democrat of Dictator, waarin Jaroslaw Kurski de kwestie weer naar boven haalde.

De meeste historici zijn het er echter over eens dat, hoewel hij bepaalde documenten ondertekend heeft in de jaren 1970, Walesa niet actief aan het communistische bewind van Polen heeft meegewerkt. In 2011 schreef Walesa’s vrouw Danuta een autobiografie, waarin ze haar leven met Lech Walesa uit de doeken deed. Dit boek herstelde het beeld van Walesa als hardwerkende en oprechte elektromonteur enigszins.

In een recent interview in The New York Review van 31 augustus 2020, stelde Lech Walesa, terugblikkend op de ineenstorting van het communisme:

“Het duurde jaren voordat de communisten zelf begrepen dat het systeem moest instorten. Als ze niet tot dat besef waren gekomen, zou de strijd veel moeilijker zijn geweest. Ze stopten gewoon met geloven in het communisme als systeem.”

Lees ook: De jumbo-pen van Lech Walesa
Verder… Solidarność – de vakbondsbeweging van Lech Walesa
Of… Korte geschiedenis van Oost-Duitsland (DDR): samenvatting & tijdlijn
Boek: De Koude Oorlog – John Lewis Gaddis

Citaten van Lech Walesa

“Het aanbod aan woorden op de wereldmarkt is overvloedig, maar de vraag zakt. Laat daden nu volgen op woorden!”

“Ik zal nooit kardinaal worden, want ik heb te veel zonden begaan. Toch hoop ik wel in de hemel te komen.” – Walesa in een interview met Amnesty International, voorjaar 2009

“Er zijn maar een paar mensen nodig om de wereld te kunnen veranderen” – Walesa in 2009

“Europa is als project niets nieuws. Het is een langzaam evoluerend proces. Onze voorouders waren er al mee bezig. Ze voegden landen samen, sloten regio’s aaneen. Ook het ontstaan van Frankrijk, Italië en Duitsland is een langzaam proces geweest. Daar is het begonnen en dat gaat door in Europa.” – Walesa in 2009

“Ik ben lui. Maar het zijn de luie mensen die het wiel en de fiets hebben uitgevonden, omdat ze niet van wandelen of van sjouwen hielden.”

Zonder één enkel schot hebben we het communisme de wereld uit geholpen. Waar we nu nog behoefte aan hebben is wereldwijde solidariteit.”

“Het is niert zo dat het socialisme in naam slecht is. Alleen hebben sommige mensen de term socialisme besmeurd.” – Walesa tegen Wocjniec Jeruzelski, 13 maart 1981

“Ik ben een man van geloof. Ik dien alleen God. En mijn vrouw. Soms…”

 

“De ideeën van Solidarność waren divers. Er waren bijvoorbeeld socialisten onder ons en mensen die dachten dat de val van het communisme gewoon in hun belang was. De gemene deler was de strijd voor vrijheid.” – Walesa in een interview voor The New York Review, 31 augustus 2020

“Hij die zijn handen uitstrekt om de geschiedenis te stoppen, zal worden verpletterd.”

Bronnen ▼