Operatie Market-Garden, die op 17 september 1944 in een groot deel van Noord-Brabant en Gelderland begon, had niet tot doel Nederland te bevrijden van de Duitse bezetting.
Het doel van deze militaire operatie was om de Rijn over te steken en daarna snel door te dringen tot het hart van nazi-Duitsland. De geallieerden zouden eerst doorstoten naar het IJsselmeer en vervolgens afbuigen naar Duitsland. De bevrijding van Nederland was voor hen bijzaak.
In Londen dacht Pieter Gerbrandy, de Nederlandse minister-president-in-ballingschap, dat ook. Hij riep het Nederlandse spoorwegpersoneel op 17 september voor Radio Oranje op om, ter ondersteuning van de geallieerde acties, in staking te gaan. Toen Loe de Jong, redacteur bij Radio Oranje, hem na de uitzending vroeg wat er gebeuren moest wanneer het geallieerde offensief mislukte, bleek de minister-president over een onbegrensd vertrouwen te beschikken. “Maakt u zich niet ongerust”, had hij gezegd. “Wij zijn vrijdag in Amsterdam.” Toen De Jong hem daar twaalf jaar later, in 1956, aan herinnerde, zei Gerbrandy…
… dat zijn visie was dat als de geallieerden eenmaal het IJsselmeer hadden bereikt, de Duitsers ‘als hazen’ over de Afsluitdijk het westen des lands zouden ontruimen. (Dr. L. de Jong: ‘Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 10a, 1e band, pag. 367)
Rosendaal vertelt in zijn boek dat het oversteken van de Rijn in Duitsland, het uiteindelijke doel van Market Garden, nog een half jaar duurde: tot 25 maart 1945. Pas toen konden de troepen snel doordringen tot in het hart van nazi-Duitsland, maar de hoofdprijs, Berlijn, was onbereikbaar geworden. De Duitse hoofdstad werd pas na de dood van Adolf Hitler en de Duitse overgave tussen de Verenigde, de Sovjet-Unie, Engeland en Frankrijk verdeeld. Binnenkort volgt op Historiek.net een uitgebreide bespreking van het boek.
Als Arnhem eens gelukt was?
Wat zou in Nederland benoorden de grote rivieren zijn geschied indien de krachtsverhoudingen tussen de Geallieerde strijdkrachten en de Wehrmacht waren geweest zoals Montgomery dacht, dat wil zeggen indien, zoals hij op 14 september had bevolen, het Britse Tweede Leger in eerste instantie via Nijmegen en Arnhem tot het IJsselmeer had kunnen doorstoten en het Canadese Eerste Leger na het openen van de Schelde zou zijn opgerukt ‘on the general axis Breda-Utrecht-Amsterdam’?
Dat Arnhem in september 1944 verloren is, is de redding van ons land geweest.
Westen ’tot uiterste verdedigen’
Hij lichtte dat toen nader toe:
Indien de Geallieerden waren doorgestoten naar de Zuiderzee, zou het westen van ons land zijn afgesloten. In dat westen zat een enorme Duitse
macht; daar zaten niet alleen de Duitse autoriteiten, maar ook de [Waffen-]SS-commando’s, beschermd tegen sabotage van onze zijde, voor de vernieling van onze bruggen en sluizen… Indien deze afsluiting zou zijn tot stand gebracht en men een aanval naar het westen had gedaan? (Kok wist niet dat Montgomery’s directief een aanval uit het zuiden had voorgeschreven, stelt De Jong), zou het westen verloren zijn geweest.
Volgens De Jong had Hitler op 10 of 11 september 1944 aan de Wehrmacht de instructie gegeven de gebieden van Rotterdam en Amsterdam tot het uiterste te verdedigen. De haveninstallaties van de twee havensteden moesten worden vernield – daarmee werd op 21 september begonnen. En als uitvloeisel van Hitlers instructies deed Wehrmachtsbefehlshaber Christiansen het bevel uitgaan om, als dat nodig was, de hele infrastructuur te vernietigen:
‘Aufrechterhaltung der lebenswichtigen Betriebe notwendigen Anlagen – te vernielen, – Versorgungsbetriebe, besonders Wasser und Elektrizitat’ het laatst.
Illegaliteit machteloos
Volgens De Jong hadden de Duitsers voldoende gespecialiseerde krachten en voorraden dynamiet om deze vernielingen uit te voeren. De Nederlandse illegale groepen, ‘die al niet hadden kunnen voorkomen dat de vernieling van de haveninstallaties van Rotterdam en Amsterdam werd voorbereid’, zouden niet bij machte zijn geweest te verhinderen dat Hitlers instructie en Christiansens bevel zouden zijn opgevolgd.
Volgens De Jong was het afsnijden van de Duitsers van hun hoofdmacht catastrofaal geworden:
Het lijdt voor ons geen twijfel dat zich dan in de laaggelegen en dichtbevolkte delen van het westen des lands een volstrekt katastrofale toestand zou hebben ontwikkeld. Gelijk eerder gezegd: die laaggelegen delen, afhankelijk als zij waren van regelmatige bemaling, dat wil zeggen: kwetsbaar als zij waren, leenden zich niet voor mobiele oorlogvoering – zij leenden zich daarentegen bij uitstek voor een hardnekkige verdediging door een bezetter die, daarvan zijn wij overtuigd, niet zou hebben geaarzeld om Nederland op te offeren als dat dienstig zou zijn voor de verdediging van Duitsland.
Hij vindt bevestiging voor zijn stelling in de verdere strijd in de Betuwe en in Zeeland.
Die toonde aan hoe moeizaam opereren het was in polderland en hoe groot bij hevige gevechten (dat bleek ook in delen van Noord-Brabant en Limburg) de verwoestingen waren die werden aangericht.
Drielse veer
Speculeren over wat er gebeurd zou zijn, wanneer gebeurtenissen zich anders hadden voltrokken dan in werkelijkheid, is aantrekkelijk voor romanschrijvers en fantasten. Toch dringen zich over het verloop van Operatie Market Garden enkele nooit opgeloste vragen op.
Ten zuiden van de Westerbouwing, een stuwwal aan de Rijn ten westen van Arnhem, met uitzicht op de Betuwe, Arnhem en Nijmegen, onderhoudt het Drielse Veer de verbinding tussen de Betuwse plaats Driel met de overkant van de Rijn. Tijdens de geallieerde landingen, ook rond de Westerbouwing, werd de strategische positie van deze plaats niet onderkend; ook niet toen enkele parachutisten uit de koers waren geslagen, ten zuiden van de Rijn terecht kwamen zich en doodgemoedereerd met de veerpont weer bij hun eenheden voegden. Pontonbruggen over de Rijn waren wellicht een goed alternatief geweest voor de zwaar bewaakte verkeersbrug in Arnhem, die eigenlijk ook al voor de landingstroepen ’te ver’ was. Bovendien had de strategisch gelegen Westerbouwing een uitstekende verdedigingslinie gevormd, van waaruit een belangrijk deel van de Rijn en de Betuwe gecontroleerd had kunnen worden.
Twee bruggen te ver?
De IJssel is een zijrivier van de Rijn. De 125 kilometer lange rivier takt af bij Westervoort (de IJsselkop), ten oosten van Arnhem en stroomt via Zutphen, Deventer en Kampen naar het IJsselmeer. Toen de Slag om Arnhem in 1976 werd verfilmd, en de omgeving van de ‘John Frost-brug’ te zeer veranderd bleek om de strijd daar na te spelen, werd uitgeweken naar de vrij identieke Deventer Wilhelminabrug, gebouwd tussen 1939 en 1943, die veel meer mogelijkheden bood. Maar die brug werd in de oorlog eveneens zwaar bewaakt en zou tegenover een oprukkend geallieerd leger ongetwijfeld net zo hard verdedigd worden als de brug in Arnhem; hij zou in 1945 door wegtrekkende Duitsers worden vernield.
Alle bruggen over de IJssel tussen Arnhem en Kampen werden trouwens bij het uitbreken van de oorlog door het Nederlandse leger onklaar gemaakt, om de Duitse opmars op z’n minst te vertragen. Het opblazen van de spoorbrug bij Deventer mislukte daarbij. Tussen februari 1944 en februari 1945 werd de spoorbrug vijftien keer doelwit van geallieerde bombardementen, die 154 mensenlevens eisten, maar de brug nooit raakten. Doesburg had een schipbrug, die tijdens de Slag trouwens buiten gebruik was en anders eenvoudig weggevaren had kunnen worden. De verbindingen werden al gauw weer hersteld, maar de bruggen stonden onder zware bewaking, wat bijvoorbeeld de westerlingen, die op de fiets op ‘hongertocht’ gingen naar Noord- en Oost-Nederland, ernstig hinderde: niet zelden moesten ze hun hele ‘buit’ er weer afgeven. In 1945 werden de meeste IJsselbruggen opnieuw vernield; nu door terugtrekkende Duitsers.
In ieder geval waren de geallieerde troepen, wanneer ze door hadden kunnen stoten tot aan het IJsselmeer, daarna op weg naar Berlijn op de IJssel gestuit. Het is niet ondenkbaar dat de brug die ze daar hadden willen passeren ook ’te ver’ was geweest.
Boek: De bevrijding in beeld
