Markies de Sade, de seksmaniak die de taal het woord ‘sadisme’ schonk

Het woord sadisme kennen we allemaal wel. Hopelijk niet uit eigen ervaring, maar alleen van horen zeggen. Sadisme is een perverse lust tot het kwellen van levende wezens. Dat kunnen mensen zijn, maar ook dieren. Het eponiem sadisme is ontleend aan de seksueel meedogenloze Franse aristocraat, militair en schrijver Markies de Sade (1740-1814).

Vanwege allerlei sadistische uitspattingen zat hij in elf kerkers gevangen en werd hij twee keer ter dood veroordeeld, overigens zonder dat daarmee het slotakkoord van zijn leven klonk: hij stierf een natuurlijke dood in een psychiatrische kliniek. Later in zijn leven en na zijn dood kreeg seksmaniak De Sade de nodige bekendheid vanwege zijn expliciete pornografische lectuur.

Markies de Sade, die voluit Donatien Alphonse François de Sade heette, was het prototype libertijn: een voorstander van de absolute vrijheid van het individu. Hij was fel anti-religieus, omdat religie de vrijheid van de mens inperkte. In zijn ogen moesten moraal, religie en geweten verworpen worden en plaatsmaken voor de vrije natuurlijke drang naar genot en welzijn.

Levensloop van Markies de Sade

Op 2 juni 1740 zag Donatien Alphonse François de Sade het levenslicht in Parijs, in een adellijke familie. Zijn vader en moeder – wellicht hadden ze een voorgevoel – lieten de opvoeding van Donatien grotendeels over aan een oom, die hem onder meer naar een jezuïetenschool stuurde. Veel leerde De Sade daar niet. Vanaf zijn veertiende jaar diende hij in het leger. Zo vocht hij onder meer in de Zevenjarige Oorlog (1756-1763) tegen Pruisen. Maar nog liever deed hij mee met de exorbitante feestpartijen, met veel drank en seks, die in die tijd onder Franse officiers in Versailles gebruikelijk waren.

In 1763 wierpen de autoriteiten De Sade voor het eerst in de gevangenis, omdat hij zich misdragen had in een bordeel. Hij zat slechts vijftien dagen vast, zijn familie kocht hem vrij. Op Paaszondag 1768 ging De Sade een stapje verder. Hij lokte een bedelares zijn huis in en, terwijl hij zichzelf bevredigde, ranselde hij de arme dame af met een zweep.

In de jaren erna ging de handrem er volledig af. Niet alleen sodomie behoorde tot De Sade’s vaste seksrepertoire, evenmin draaide hij zijn hand om voor orgieën met allerlei prostituees. Markies de Sade bedreef tijdens dit soort bijeenkomst ook openlijk de liefde met mannen en deelde naar hartenlust bonbons uit met daarin de ‘Spaanse vlieg’. De Spaanse vlieg is een groen kevertje dat lustopwekkend zou zijn (doordat het de urineleider irriteert waardoor er meer bloed naar de schaamstreek gaat), maar tevens behoorlijk giftig is.

De prostituees raakten daarop onwel, waarna De Sade hen flink afranselde. Na deze affaire kreeg de markies een aanklacht aan zijn broek voor sodomie en vergiftiging. Hij werd in september 1772 zelfs bij verstek ter dood veroordeeld, maar sloeg op de vlucht naar Italië.

Schrijfcarrière

Gedurende bijna dertig jaren verbleef De Sade in minstens elf kerkers, waaronder in 1784 in de Bastille. Toen hij de beschikking kreeg over schrijfgerei, vanaf 1777, begon De Sade tijdens zijn opsluiting zijn beroemde, of beruchte, pornografische romans te schrijven.

De Sade trok ook (postuum) de aandacht met Les Cent Vingt Journées de Sodome (1785), ‘De 120 dagen van Sodom’. In dit boekwerk belichtte hij niet minder dan 600 seksuele perversiteiten. De Sade schreef dit werk, dat in zijn eigen ogen zijn magnum opus was, tijdens zijn detentie in de Bastille. Alleen de eerste versie, een papierrol van 12 meter lengte die De Sade tussen wat muurstenen had verstopt, kwam ongeschonden uit de bestorming van de Bastille op 14 juli 1789. De Sade dacht dat dit werk verloren was gegaan, maar dat was niet zo. En daarom schreef hij voor niets een compleet nieuwe versie. In 1904 werd het oorspronkelijke manuscript uitgegeven.

Tijdens de Franse Revolutie en de nasleep daarvan, in 1793, veroordeelde een rechtbank Markies de Sade opnieuw ter dood, vanwege zijn verzet tegen Maximilien de Robespierre (1758-1794). Door een administratieve fout – blijkbaar kon niet iedereen zo goed schrijven als De Sade – werd dit vonnis geseponeerd.

Bekend is verder Justine, ou les malheurs de la vertu (1791). In dit boek, dat De Sade binnen drie weken schreef, poneerde hij de stelling dat de bevolking van Frankrijk moest stoppen met ‘dat belachelijke afgodsbeeld van de deugd te aanbidden, dat haar slechts met ondankbaarheid beloonde’.

Later zou Markies de Sade de inhoud van zijn geschriften als volgt samenvatten:

“Het enige en hoogste genot van de liefde ligt in de zekerheid pijn te doen.”

Sadisme dus. Met een vleug sarcasme en atheïsme die doet denken aan het gedachtegoed van de latere filosoof Friedrich Nietzsche (1844-1900).

Laatste levensjaren van Markies de Sade

In 1803 sloot Napoleon Bonaparte Markies de Sade op in een psychiatrisch ziekenhuis, waar De Sade tot zijn dood zou zitten. In het Woordenboek van medische eponiemen (1996) van T. Beijer en C. Apeldoorn lezen we hierover het volgende:

“In 1803 werd De Sade op last van Napoleon Bonaparte, die de kleinzielige wellusteling verafschuwde, in het krankzinnigengesticht te Charenton opgesloten. De voornaamste reden voor deze detentie was De Sade’s sleutelroman ‘Zoloé et ses deux acolytes’, waarin hij consul Bonaparte op satirieke wijze beledigde en het liefdeleven van Joséphine de Beauharnais, Napoleons vrouw, openbaarde. In hetzelfde jaar dat Napoleon afgezet en naar Elba verbannen werd, overleed De Sade in de psychiatrische inrichting te Charenton.”

In het krankzinnigengesticht had de bejaarde De Sade zelfs nog enige tijd een relatie met een minderjarige dochter van een werknemer aldaar, de dertienjarige Madeleine Leclerc. Markies de Sade was onverzadigbaar. Maar hij was ook sterfelijk. Op 2 december 1814 blies De Sade zijn laatste levensadem uit, op 74-jarige leeftijd.

Verspreiding van sadisme

Later kwam het woord sadisme, als verwijzing naar Markies de Sade, in gebruik om het kwellen van levende wezens (met bijhorend ‘genot’) aan te duiden. Het woord sadisme is overigens – zo meldt taalkundige Ewoud Sanders in zijn Eponiemenwoordenboek uit 1993 – niet bedacht door de Duitse psychiater Richard von Krafft-Ebing (1840-1902), zoals in veel etymologische werken wordt gesteld. De eerste melding is een stuk ouder en afkomstig van de Franse lexicograaf Pierre-Claude Victor Boiste (1765-1840), die het woord noemde in zijn Dictionnaire universel de la langue française, dat in 1800 geschreven was maar pas in 1834 gedrukt werd:

“Sadisme: vreselijke buitensporigheid van zedeloos gedrag; monsterlijk en anti-maatschappelijk systeem dat tegen de natuur indruist. (Van Sade, eigennaam) Weinig gangbaar.”

Richard von Krafft-Ebing populariseerde het woord sadisme overigens wel, onder meer in zijn bekendste werk Psychopathia sexualis (1886). Maar het was vooral de Oostenrijkse neuroloog en psychiater Sigmund Freud (1856-1939) die de term sadisme populair maakte met zijn boek Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie uit 1905.

Lange tijd waren de sadistische schrijfsels van Markies de Sade verboden in Frankrijk. Echte erkenning voor zijn sadisme kreeg hij uiteindelijk in 1990, toen zijn bibliografie opgenomen werd in de toonaangevende Bibliothèque de la Pléiade, naast het werk van andere grote Franse schrijvers.

Ook interessant Pietro Aretino: – Schrijver en heraut van de literaire pornografie
Lees ook: Artikelen over de geschiedenis van prostitutie
Of dit artikel… Abraham Kuyper naakt betrapt
Meer historische uitdrukkingen, gezegden en woordbetekenissen

Bronnen ▼