Het is één misschien wel het bekendste en invloedrijkste boek van de twintigste eeuw en toch hebben maar weinig mensen hem gelezen: Hitlers Mein Kampf. Het boek is in Nederland dan ook al sinds 1987 verboden. Historicus Ewoud Kieft dook in de geschiedenis van het beruchte werk en onderzocht welke invloed het had op de gewone man en vrouw. Dit resulteerde in het boek Het verboden boek. Mein Kampf en de aantrekkingskracht van het nazisme, dat later deze week verschijnt bij uitgeverij Atlas Contact. Historiek stelde de auteur voorafgaand aan de verschijning een aantal vragen.
Hoewel het boek heel bekend is, hebben maar weinigen het gelezen. Kan je in het kort vertellen waar Mein Kampf over gaat?
Mein Kampf“Eigenlijk is Mein Kampf een heel erg lang politiek pamflet. Het staat ook wel bekend als Hitlers autobiografie, maar alles wat Hitler over zijn eigen leven vertelt, over zijn jeugd, zijn ervaringen als soldaat in de Eerste Wereldoorlog, gebruikt hij als aanleiding om politiek te bedrijven. Het is als autobiografie dan ook door en door onbetrouwbaar. Maar Mein Kampf is wel een unieke bron om de politiek strategie van de nazi’s te begrijpen. Daar is Adolf Hitler verbijsterend openhartig over: hij vertelt uitgebreid hoe je het beste de massa kan bespelen, hoe je op hun gevoel in kunt werken, ze een overzichtelijk wereldbeeld kunt voorschotelen. Hij vertelt ijzingwekkend pragmatisch over waarom het effectief is om één zondebok aan te wijzen voor alle misstanden in de samenleving: dat waren de Joden, en dat waren de Joden altijd al geweest. Het maakte Hitler niet uit of dat nu feitelijk waar was of niet, het enige waar hij zich om bekommerde was of het effectief was. En dat was het helaas wel, in die tijd.
1924 wordt beschouwd als een sleuteljaar in het leven van Adolf Hitler vanwege het proces dat toen tegen hem gevoerd werd. In hoeverre werd ook ‘Mein Kampf’ dat jaar geboren?
“In mijn boek vertel ik uitgebreid over het strafproces in februari en maart 1924. Toen werd Hitler aangeklaagd voor een staatsgreep die hij het jaar daarvoor had gepleegd. Die was mislukt en daarom stond hij nu terecht, voor het oog van de hele natie. De zaal zat helemaal vol met journalisten, die elke dag zeker een pagina over het proces schreven. Voor de meeste Duitsers was het de eerste kennismaking met Hitler als politicus. Daar was hij zich heel goed van bewust. Hij greep het proces bijzonder slim aan om zijn politieke boodschap te verkondigen, zijn rol als soldaat in de Eerste Wereldoorlog uit te vergroten, zijn politieke tegenstanders zwart te maken en tegen de gevestigde orde aan te schoppen. Dat werkte, veel conservatieve en nationalistische kranten schreven met sympathie over hem. Dat proces uit 1924 gaf Hitler het vertrouwen dat zijn verdedigingsrede in de rechtszaal zo effectief was, dat hij grote delen ervan in Mein Kampf overnam. Het feit dat hij daarna acht maanden gevangen zat speelde ook een rol: door Mein Kampf te schrijven hoopte hij zijn invloed op de volksnationalistische beweging te behouden. Hij kon even geen redevoeringen houden, dus het schrijven van een boek was de enige manier om zijn achterban te bereiken.
Je hebt vooral ook onderzocht wat nou eigenlijk de aantrekkingskracht van het nazisme was. Kan je daar wat over vertellen? Wat was er zo aantrekkelijk aan Hitlers boodschap?
Adolf Hitler in 1923“Hoe gek het ons nu achteraf ook in de oren klinkt, toen Mein Kampf in 1925 uitkwam had het – naast rassenhaat en antisemitisme – ook een positieve boodschap. In de Duitse samenleving heerste wanhoop en chaos tijdens die eerste jaren na de Eerste Wereldoorlog. Miljoenen soldaten waren gesneuveld, verminkt of permanent gewond teruggekomen, miljoenen burgers waren door honger gestorven. Er was zoveel rouw en ontheemding, en veel mensen hadden behoefte om te horen dat dat allemaal niet voor niets was geweest. Dat het wel degelijk een hoog en nobel doel had gediend, juist omdat Duitsland de oorlog had verloren en het daardoor leek alsof alles voor niks was geweest. En dat was precies wat Hitler eindeloos bleef herhalen: de oorlog was een noodzakelijke, grootse strijd tussen Goed en Kwaad geweest, en Duitsland had hem verloren door verraad en interne sabotage – hij gaf de schuld de socialisten en de Joden. Maar er was hoop op een wederopstanding uit alle ellende. Als Duitsland het offer van zijn gesneuvelde zonen zou eren, als zich niet zou neerleggen bij de nederlaag maar de strijd zou hervatten, zou er stralende toekomst komen. Daarnaast had Hitler een fijne neus voor alle angst en onzekerheid die de modernisering in de Duitse samenleving teweeg had gebracht: de immigratie naar de grote steden, de industrialisering, het verdwijnen van het traditionele christendom: dat alles deed veel mensen verlangen naar een nieuw bezield verband. Hitler verkondigt in Mein Kampf dat het nazisme een nieuwe religie moest worden, die mensen weer moest doen geloven in een hoger doel, een mythisch gemeenschapsverband, een leven dat ook na de dood zin heeft.
‘Mijn Kamp’, de Nederlandse uitgave van Mein KampfHoe werd in Nederland gereageerd op het boek toen het hier in 1939 verscheen?
“Daar heb ik zelf geen onderzoek naar gedaan. Ik heb me echt gericht op de jaren twintig in Duitsland, hoe het boek tot stand kwam en hoe het aansloot bij de politieke situatie daar. Wat ik weet uit de bestaande literatuur is dat de reacties in Nederland vrij lauw waren – op een paar fanatici na. Nederland had de Eerste Wereldoorlog niet meegemaakt dus een groot deel van de aantrekkingskracht die Mein Kampf in Duitsland had ging hier verloren. In sommige conservatieve kringen kon men zich wel in Hitlers kritiek op de modernisering van de samenleving vinden.
In Nederland is handel en herdruk van het boek pas sinds 1974 verboden. Waarom kwam dat verbod toen ineens en wie pleitte ervoor?
Een kleine uitgeverij uit Ridderkerk had de Nederlandse vertaling uit 1939 exact overgenomen en opnieuw herdrukt. Dat leidde tot enorme verontwaardiging, eigenlijk uit alle hoeken van de samenleving. De exemplaren werden door de politie in beslag genomen. Pas met de uitspraak van de Hoge Raad uit 1987 werd het verbod trouwens officieel: die oordeelde toen dat verkoop van Mein Kampf onder het zogenaamde ‘haatzaai-artikel’ valt, artikel 137e, dat de verspreiding van haatzaaiende propaganda verbiedt. Wederom, bijna iedereen, van links tot rechts, was het daar toen mee eens. Over het belang van Mein Kampf als historische bron had bijna niemand het.
Vind jij als historicus dat het boek vrij verkrijgbaar moet zijn?
“Ja. Ik heb er tijdens mijn onderzoek nog wel even over getwijfeld, onder de indruk als ik toen was van het giftige antisemitisme waar het boek wel degelijk van doordrenkt is. Maar ik raakte steeds meer overtuigd dat juist die neiging om het boek op afstand te houden misschien nog wel gevaarlijker is.
Het verboden boek – Ewoud KieftWe hebben Mein Kampf en het nazisme lang op afstand gehouden, als zaken die niets met ons te maken hebben, als de geschiedenis van anderen. Maar feit is dat het bij onze geschiedenis hoort, of het nu leuk vinden of niet. De vraag waarom zoveel miljoenen Europeanen zich hebben kunnen laten meeslepen door deze verschrikkelijke ideeën kunnen we alleen beantwoorden als we kennis nemen van de oerbron van de nazi-ideologie. En, zoals ik zelf heb ondervonden, en daar schrijf ik ook openhartig over in mijn boek, op het moment dat je dat wat je verafschuwt toch probeert te begrijpen, kom je er ook achter dat je daar minder ver van af staat dan je zou willen. Dat Mein Kampf meer over ons zegt dat ons lief is.
