Neville Chamberlain – Brits premier & appeasement-aanhanger

De Britse politicus en premier Neville Chamberlain (1869-1940) is de geschiedenisboeken ingegaan als de man die in het interbellum Adolf Hitler en diens nazi-Duitsland met een strategie van appeasement in toom probeerde te houden. Hij was betrokken bij het ondertekenen van het Akkoord van München (ook bekend als het Verdrag van München) op 30 september 1938 en sprak toen de berucht geworden woorden ‘I believe it’s a peace for our time’. Zoals bekend mislukte de appeasement-strategie en brak binnen een jaar na dit verdrag de Tweede Wereldoorlog uit.

Bekend is hoe Chamberlain een van de spillen was in de geallieerde appeasementpolitiek gedurende de jaren 1930. Minder bekend is wie Neville Chamberlain was als politicus en welke drijfveren hij had. Wat deed Chamberlain politiek nog meer? En hoe zag zijn binnenlandse politieke beleid eruit?

Jeugd & jonge jaren van Chamberlain (1869-1889)

Arthur Neville Chamberlain werd geboren op 18 maart 1869 in Birmingham (Warwickshire/ Edgbaston district) in Engeland. Hij was de enige zoon uit het tweede huwelijk van de politicus Joseph Chamberlain (1836-1914), die behoorde tot de Britse aristocratie. De moeder van Neville Chamberlain, Florence Kenrick (1847-1875), overleed toen hij net een kleuter was. Neville had nog een stiefbroer, Austen Chamberlain, en een stiefzus, Beatrice, die geboren werden tijdens het eerste huwelijk van Joseph. Verder had hij nog drie zussen: Ethel, Ida and Hilda. Vader Joseph zou in 1873 burgemeester worden van Birmingham en als minister in het Britse parlement terechtkomen.

Aanvankelijk kreeg Neville thuisonderwijs van zijn zus Beatrice. Daarna ging hij naar Rugby School, een van de oudste onafhankelijke scholen in Groot-Brittannië en de plek waar in 1823 de rugbysport is ontstaan. Na het afronden van deze opleiding stuurde Nevilles vader hem naar Mason College, de tegenwoordige Universiteit van Birmingham. Neville Chamberlain was geen bevlogen student, waarop zijn vader in 1889 besloot hem bij een accountantskantoor in de leer te doen. Na een half jaar kreeg Neville hier een vast contract als accountant.

Van handelaar tot politicus (1890-1917)

Intussen liep het vermogen van de familie Chamberlain terug. Hierop besloot Joseph zijn zoon in 1890 naar een van zijn sisalplantages op de Bahama’s te sturen, om die winstgevend te maken. Neville Chamberlain verbleef zes jaar op de Bahama’s, maar de plantage van 20.000 hectare bleef verlies draaien, waarna hij weer naar Groot-Brittannië terugkeerde. Hij ontwikkelde zich hier tot een betrokken hands-on manager, die zijn gezicht op de werkvloer liet zien en grote interesse toonde voor de dagelijkse gang van zaken in het bedrijf.

Hierna kocht Chamberlain, daarbij financieel gesteund door zijn familie, het bedrijf Hoskins & Company. Dit bedrijf was een fabrikant van metalen scheepskooien. Gedurende zeventien jaar werkte hij als directeur en handelaar voor deze onderneming.

Rond zijn veertigste levensjaar werd Chamberlain verliefd op een dame, Anne de Vere Cole (1883-1967), die hij via een van zijn tantes had leren kennen. Op 5 januari 1911 stapten Neville en Anne in het huwelijksbootje. Samen kregen ze twee kinderen, namelijk dochter Dorothy (1911-1994) en zoon Francis (1914-1965).

Sinds 1900 was hij zo nu en dan politieke speeches gaan houden voor de conservatief-liberale Unionist Party van zijn vader en raakte hij steeds meer betrokken bij de lokale politiek. In 1911 werd Neville verkozen tot raadslid in het gemeentebestuur van Birmingham en kreeg hij zijn eerste politieke ambt. Hij droeg bij aan de ontwikkeling van een nieuw stadsplan voor Birmingham. Tijdens de Eerste Wereldoorlog, in 1915, volgde een benoeming tot burgemeester (Lord Mayor) van Birmingham. Vanwege de oorlogssituatie had Chamberlain het erg druk. Hij werkte zelf hard, maar verwachtte van zijn mede-ambtenaren evenveel inzet. Chamberlain bezuinigde door de onkostenvergoeding van de burgemeester te halveren en door het aantal burgerfuncties en nevenfuncties van ambtenaren in te perken. Ook richtte hij in 1916 een gemeentelijke spaarbank op, de enige in Groot-Brittannië tot die tijd.

Op 19 december 1916 benoemde de toenmalige minister-president David Lloyd George (1863-1945) Chamberlain tot directeur-generaal van het Department of National Service, maar onderlinge persoonlijke tegenstellingen en fricties zorgden ervoor dat hij al op 8 augustus 1917 zijn ontslag kreeg.

Parlementslid (1918-1937)

In 1918 werd Chamberlain met bijna 70 procent van het stemmentotaal verkozen tot parlementslid voor het kiesdistrict Birmingham Ladywood, namens de Unionist Party (vanaf 1925 de Conservative and Unionist Party genoemd). Zo maakte hij de stap van de lokale naar de regionale politiek. Hij volgde in de functie van regionaal parlementslid zijn vader op. Chamberlain deed in deze functie vooral commissiewerk. Zo was hij van 1919 tot 1921 voorzitter van het nationale Unhealthy Areas Committee. Hiervoor bezocht hij de achterstandswijken in steden als Londen, Liverpool, Leeds, Birmingham en Cardiff.

In maart 1920 kreeg hij een post aangeboden als medewerker op het ministerie van Gezondheid (Ministry of Health), maar dit weigerde hij omdat hij niet wilde werken onder Lloyd George, de minister-president met wie hij in conflict was gekomen. In maart 1923 kreeg Chamberlain het ambt van minister van Volksgezondheid aangeboden. Hij vervulde deze functie maar een korte periode, want reeds in augustus 1923 werd Chamberlain minister van Financiën (Chancellor of the Exchequer).

Als minister van Financiën wist Chamberlain het nodige te bereiken. Zo was hij betrokken bij de totstandkoming van de Local Government Act van 1929, hervormde hij de armenwet, legde hij de grondslagen voor de Britse verzorgingsstaat en voerde hij een hervorming door in de financiën van lokale overheden. Na de verkiezingen van eind mei 1929 trad er op 24 augustus een nieuwe regering aan onder Ramsay MacDonald, waarbij Chamberlain een benoeming kreeg als minister van Gezondheid. Slechts twee maanden later begon met de Beurskrach van New York, in oktober 1929, de wereldwijde economische crisis.

Op 27 oktober 1931 vonden opnieuw nationale verkiezingen plaats, die overtuigend gewonnen werden door de conservatieven. MacDonald stelde een nieuwe regering samen en benoemde Chamberlain opnieuw tot minister van Financiën, een belangrijke ambtelijke post in de woelige economische tijden van beginjaren 1930. Gedurende de jaren 1930 voerde Chamberlain als minister vooral een protectionistisch economisch beleid. Zo was hij verantwoordelijk voor de totstandkoming van de Import Duties Bill in 1932. Ook was hij intensief betrokken bij de vorming van de Unemployment Act van 1934. Verder speelde Chamberlain een rol in de Abdication Crisis van 1936, waarbij koning Edward VIII weigerde om zijn relatie met de gescheiden Amerikaanse dame Wallis Simpson (1896-1986) op te geven en op 11 december 1936 afstand deed van de troon.

Minister-president, binnenlandse politiek en mislukte poging tot appeassement (1937-1940)

Op 12 mei 1937 werd het nieuwe koningspaar George VI en diens vrouw Elizabeth gekroond. Kort hierna, op 28 mei 1937, volgde Chamberlain zijn voorganger Stanley Baldwin op als minister-president. Een dag ervoor was hij gekozen tot leider van de Conservative Party.

Tijdens zijn optreden als minister-president was Chamberlain betrokken bij enkele belangrijke nieuwe wetten. De meest invloedrijke waren de Factories Act uit 1937, die het aantal verplichte werkuren voor vrouwen en kinderen reduceerde; de Holiday with Pay Act uit 1938, die betaalde vakanties voor de arbeidersklasse introduceerde; de Coal Act van 1938, die ruimte bood om de kolenindustrie te nationaliseren en de Housing Act van 1938, die subsidies verschafte om de groei van sloppenwijken tegen te gaan en huurcontroles mogelijk te maken.

In de buitenlandse politiek viel Chamberlain, samen met minister van Buitenlandse Zaken Lord Halifax, op door zijn appeasement-benadering. Zo erkende hij op 16 april 1938 de Engelse Italiaanse suprematie over Ethiopië, totstandgekomen na de Tweede Italiaans-Ethiopische Oorlog. Ook hield hij Groot-Brittannië buiten de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939). Verder zocht Chamberlain meer toenadering tot Ierland, waarmee al sinds 1932 een handelsconflict bestond over onder meer drie belangrijke havens, de Treaty Ports, die in Brits handen waren sinds 1921. In een verdrag dat op 25 april 1938 werd gesloten, besloot Chamberlain de havens terug te geven aan de Ieren.

Het meest bekend is Chamberlain vanwege de appeasement-strategie die hij hanteerde richting nazi-Duitsland. Motieven die hierbij een rol speelden, waren het koste wat kost voorkomen van een grote oorlog. Waarom? Omdat Engeland zich dat als wereldmacht, maar ook in economische zin niet kon veroorloven. De Britse oorlogsschulden van 1914 tot 1918 waren nog niet afgelost, terwijl er een economische crisis heerste in de jaren 1930. Een nieuwe oorlog in Europa zou de ineenstorting betekenen van Groot-Brittannië als wereldmacht én economisch onoverkomelijk zijn voor de Britten, zo meende Chamberlain. Daarbij had Engeland onvoldoende bondgenoten in Chamberlains ogen.

In september 1938 ontmoette Neville Chamberlain driemaal Adolf Hitler, onder meer in Berchtesgaden, naar aanleiding van de spanningen rond de Duitse annexatie van het Tsjechische Sudetenland. De gesprekken raakten in een impasse, waarna op 29 en 30 september 1938 de Conferentie van München plaatsvond. Hierbij beslisten vier grote Europese mogendheden en hun leiders over het lot van Tsjecho-Slowakije: Engeland (Chamberlain), Duitsland (Hitler), Italië (Benito Mussolini) en Frankrijk (Édouard Daladier). De conferentie resulteerde in het beruchte Verdrag van München van 30 september 1938, waarbij het Sudetenland in Duitse handen overging. Chamberlain meende dat hij een wereldoorlog had afgewend en sprak na terugkomst in Engeland zijn zogenoemde Peace for Our Time-speech uit, waarvan de kern als volgt luidde:

“We, the German Führer and Chancellor, and the British Prime Minister, have had a further meeting today and are agreed in recognizing that the question of Anglo-German relations is of the first importance for our two countries and for Europe. We regard the agreement signed last night and the Anglo-German Naval Agreement as symbolic of the desire of our two peoples never to go to war with one another again. We are resolved that the method of consultation shall be the method adopted to deal with any other questions that may concern our two countries, and we are determined to continue our efforts to remove possible sources of difference, and thus to contribute to assure the peace of Europe.”

Toen Neville Chamberlain bij 10 Downing Street in Londen arriveerde, herhaalde hij de bovengenoemde speech, maar met als extra aanvulling de historisch geworden woorden:

“My good friends, for the second time in our history, a British Prime Minister has returned from Germany bringing peace with honour. I believe it is peace for our time… Go home and get a nice quiet sleep.”

De afloop is bekend. Op 15 maart 1939 annexeerde de Duitse Wehrmacht geheel Tsjecho-Slowakije, in strijd met het Akkoord van München. Daarna volgde de Duitse inval van Polen, op 1 september 1939. Na een Engels ultimatum op zondag 3 september 1939 verklaarde de Britse regering, bij monde van Neville Chamberlain, nazi-Duitsland de oorlog. Chamberlain zei op de radio onder andere:

“Ik spreek u toe vanuit de Cabinet Room op Downing Street 10. Vanmorgen overhandigde de Britse ambassadeur in Berlijn de Duitse regering een officieel briefje waarin stond dat er tussen ons een staat van oorlog zou ontstaan, tenzij we tegen elf uur van hen hoorden dat ze onmiddellijk bereid waren hun troepen uit Polen terug te trekken. Ik moet u nu zeggen dat een dergelijke toezegging niet is ontvangen, en dat dit land daarom in oorlog is met Duitsland.”

In mei 1940 trok Chamberlain zich terug als minister-president, vanwege de hevige kritiek die hij uit alle politieke hoeken en gaten kreeg op zijn optreden gedurende de eerste oorlogsmaanden. Nazi-Duitsland dreigde Groot-Brittannië via een Blitzkrieg snel onder de duim te krijgen. Toen de Engelsen er evenmin in slaagden om Noorwegen te bevrijden, trad Chamberlain op 10 mei 1940 terug. Dit gebeurde op dezelfde dag waarop de nazi’s Nederland, België en Frankrijk binnenvielen. In een toespraak op de radio zei Chamberlain onder meer (vertaald):

“Nu is het uur gekomen dat we op de proef worden gesteld, terwijl de onschuldige bevolking van Nederland, België en Frankrijk al op de proef wordt gesteld. U en ik moeten achter onze nieuwe leider scharen, en met onze verenigde kracht en met onwankelbare moed vechten en werken totdat dit wilde beest, dat uit zijn hol op ons is gesprongen, eindelijk is ontwapend en omvergeworpen.”

De nieuwe leider over wie Chamberlain sprak was Winston Churchill, die hem opvolgde als minister-president. Churchill bood Chamberlain het ambt van minister van Financiën aan, maar Chamberlain weigerde dit. Hij accepteerde wel het ambt van Lord President of the Council in het vijfkoppige Britse oorlogskabinet. Omdat Churchill vaak afwezig was vanwege de oorlog, zat Chamberlain het Britse Oorlogskabinet vaak voor. Verder had hij als Lord President veel invloed op de koers van de Britse economie.

Buiten periodieke aanvallen van jicht had Chamberlain tot dan toe een relatief goede gezondheid gehad. Maar in juli 1940 had hij bijna elke dag pijn. Na een chirurgisch onderzoek bleek Chamberlain terminale darmkanker te hebben. Aanvankelijk lichtten de medici Chamberlain hierover niet in. In augustus 1940 hervatte hij dan ook zijn werkzaamheden. Toen Chamberlain een maand erna te horen kreeg dat hij terminale kanker had, diende hij op 22 september 1940 zijn ontslag in bij Churchill.

Neville Chamberlain overleed op 9 november 1940 in Heckfield (Hampshire) in Engeland. Zijn laatste woorden, die hij naar verluidt fluisterde, waren…

“…approaching dissolution brings relief”. (naderende ontbinding brengt verlichting)

Lees ook: Het Verdrag van München: totstandkoming, tijdlijn & gevolgen
Verder interessant: Houston S. Chamberlain: biografie van de Britse rassenideoloog
Boek: Appeasement. Chamberlain, Hitler, Churchill en de weg naar oorlog – Tim Bouverie

Citaten van Chamberlain

“Hoe vreselijk, fantastisch en ongelooflijk is het dat we hier loopgraven moeten graven en gasmaskers moeten passen vanwege een ruzie in een ver land tussen mensen van wie we niets weten.” – Quote uit de tijd van de Eerste Wereldoorlog

“Wallis Simpson is een compleet gewetenloze vrouw die niet verliefd is op de koning, maar hem voor haar eigen doeleinden wil uitbuiten.” – Uitspraak van Chamberlain tijdens de Abdication Crisis rond koning Edward VIII in december 1936

“Als het leven je honderd redenen geeft om te huilen, laat dan duizend redenen zien om te glimlachen.”

“Bij gebrek van een machtige bondgenoot en totdat onze bewapening is voltooid, moeten we ons buitenlands beleid aanpassen aan deze omstandigheden, en zelfs met geduld en goede moed acties verdragen die we graag op een andere manier zouden oplossen.” – Uitspraak van Chamberlain in januari 1938

“My good friends, for the second time in our history, a British Prime Minister has returned from Germany bringing peace with honour. I believe it is peace for our time… Go home and get a nice quiet sleep.” – Fragment uit Chamberlains Peace for Our Time-speech, 30 september 1938

“Alles waar ik voor heb gewerkt, alles waar ik op had gehoopt, alles waarin ik tijdens mijn openbare leven heb geloofd, is in puin gestort.” – Passage uit een toespraak van Chamberlain voor het House of Commons (Lagerhuis), nadat Engeland Duitsland de oorlog had verklaard, begin september 1939

“In een oorlog, welke partij zich ook de overwinnaar mag noemen, zijn er geen winnaars, maar is iedereen verliezer.”

“Ongetwijfeld zijn de Joden geen liefdevol volk. Ikzelf geef niet om hen, maar dat is onvoldoende om de pogrom te verklaren.”

“Het was de hoop iets te doen om de levensomstandigheden van de armere mensen te verbeteren die me (…) die me de politiek inbracht, en het geeft me enige voldoening dat ik in staat was om een ​​deel van mijn ambitie uit te voeren. Hoewel de blijvendheid hiervan discutabel is door de oorlog. Ik heb geen spijt van iets wat ik heb gedaan…” – Passage uit een brief aan John Simon, minister van Financiën onder Chamberlain, kort voor Chamberlains dood

Bronnen ▼