Porno op papier is volstrekt uit de tijd. Chick en Candy hebben opgehouden te bestaan. De eeuwigdurende beweging kan, eventueel live, nu via het beeldscherm worden waargenomen. De kiosken verkopen nauwelijks sexblaadjes meer. Porno op papier is rijp voor het museum.
Onder de toonbank
Maar voor kort kwam de gedachte aan een expositie over porno nauwelijks op in het hoofd van een museumconservator. Porno, dat was iets voor vieze mannetjes. Tot circa 1970 werd pornografie vervolgd wegens ‘aanstotelijkheid voor de eerbaarheid’. Omdat dat verbod, ook in het tolerante Nederland, ook nog redelijk gehandhaafd werd en in beslag genomen pikante boekjes werden vernietigd, bestond er geen goed overzicht van de verschenen ‘literatuur’. De collectie van de Koninklijke Bibliotheek, die van elke bedrukte snipper papier minimaal één exemplaar bewaart, was daarmee verre van compleet. Er bestond wel een levendige handel in pornografie, maar ‘onder de toonbank’. Chick, met expliciete foto’s en seksuele contactadvertenties, bestond al sinds 1968, maar was moeilijk verkrijgbaar. Tot iemand daar bezwaar tegen aantekende. Dat leidde in 1970 tot het Chick-arrest, hier geciteerd in notulen van de Eerste Kamer in 1985:
“Op 17 november 1970 wees de Hoge Raad het zogenaamde Chick-arrest. Gecasseerd werd een arrest van het Hof Amsterdam, waarbij met betrekking tot het pornografisch karakter van het blad Chick beslissende betekenis werd toegekend aan de gevoelens van ‘zeer velen, een aanmerkelijk deel van de Nederlandse bevolking’ en van ‘vele anderen die de even bedoelde gevoelens derzulken geëerbiedigd wensen te zien’. De Hoge Raad was van oordeel, dat hiermee de grondslag van de tenlastelegging werd verlaten. De grondslag van de tenlastelegging vormde artikel. 240 Wetboek van Strafrecht, met name voor wat betreft de daarin gebezigde term ‘aanstotelijk voor de eerbaarheid’. De Hoge Raad overwoog, dat in dit artikel met ‘eerbaarheid’ wordt bedoeld de eerbaarheid als algemeen begrip, ‘zoals dat moet worden opgevat naar de hier te lande heersende zeden, welke worden bepaald door de bij een belangrijke meerderheid van het Nederlandse volk op dit punt levende opvattingen’.”
Het verslag omvatte ook een omvangrijke definitie van pornografie:
“Pornografie beoogt stimulerend of lusten-opwekkend te zijn op grondslag van een bepaalde weergave. Deze weergave behoeft geen enkel verband te houden met de realiteit van hetgeen wordt weergegeven. Zij zal zulks in het algemeen ook niet doen. De consument van pornografie verzinkt in een fictieve wereld en het is hem om deze fictieve wereld te doen. Hij zal er zich in het algemeen ook wel bewust van zijn dat het hier slechts een fictie betreft. Men kan dan ook zelfs uit gewelddadige pornografie niet de conclusie trekken dat bij de productie gewelddadigheden hebben plaatsgevonden. Veeleer is het tegendeel waarschijnlijk het geval. Een uitzondering vormt pornografie waarbij kinderen zijn betrokken.”
‘Dan kom je niet in de hemel’
Dat betekende nog lang niet dat porno algemeen geaccepteerd werd. De kerken waren altijd al scherp tegen geweest. Kerkelijke opinieschrijvers en dominees vanaf de kansel wezen op passages in de Bijbel die porno onverenigbaar maakten met het geloof. Ze veroordeelden lichamelijke begeerte, noemden pornografie verslavend en destructief en waarschuwden dat het alleen nog maar van kwaad tot erger kon. Het begeren van andere mensen, ‘de essentie van pornografie’, was uiteindelijk een belediging van God en zou ertoe leiden dat de zondaar niet gered zou worden.
Eén van de felste kerkelijke actievoerders was de oud-directeur van de Evangelische Omroep Bert Dorenbos. Na zijn afscheid begon hij een geruchtmakend gevecht tegen abortus, euthanasie en zedenverwildering.
Porno hecht zich aan alle uitvindingen
Volgens cultuurhistorica Inger Leemans (YouTube, 15.14) wordt er mondiaal jaarlijks 100 miljard dollar uitgegeven aan pornografie. Ze dateert de uitvinding van porno rond het jaar 1500. Daarvóór hadden dichters en verhalenvertellers het óók over seks, maar dat gebeurde in het openbaar; dat was erotica.
De uitvinding van de boekdrukkunst maakte het plotseling mogelijk dat uitgevers hun lezers boekjes konden toespelen die ze stil in een hoekje konden gaan lezen. Om te beginnen werden seksuele tweegesprekken tussen vrouwen populair; later werden de verhalen ook geïllustreerd met houtsneden.
Kerk en overheden waren woedend over het feit dat hun onderhorigen zich op die manier aan hun gezag konden onttrekken en kwamen met geboden en verboden. Die wekten weer weerstand op, wat leidde tot verzetsliteratuur, waarin hypocrisie aan de kaak werd gesteld en ook seks een wapen werd. Niet zelden speelden hitsige monniken een hoofdrol.
Porno hecht zich aan alle uitvindingen, zeg Leemans. De eerste bruikbare toepassing van nieuwe ontdekkingen bleek vaak pornografie, en porno hielp bij het verspreiden van de vondsten. Ondanks de dominee bewezen de Nederlanden opnieuw hun reputatie als ‘de koopman van Europa’. Nederland werd de seksshop van het continent, van waaruit Latijnse, Franse, Italiaanse en Duitse pornowerken werden verspreid. De thuismarkt werd bediend met porno van eigen bodem: ‘De Haagsche Lichtmis’, ‘De Leidsche staatschender’, en, zegt Leemans, de eerste Lonely Planet voor de sexindustrie: ‘Het Amsterdamsch hoerdom’(1681). Maar Video2000, het veelbelovende videosysteem van Philips, flopte: de gloeilampenfabriek weigerde er porno op te zetten.
Volgens Inger Leemans denken veel mensen dat de seksuele revolutie in Nederland pas begon in de jaren 1960 en ‘70, na de ‘preutse eeuwen’. Maar volgens haar vond de eerste seksuele revolutie plaats in de zeventiende eeuw, toen het individu steeds belangrijker werd en seks een middel om de wereld te ontdekken.
Geschiedenis pornografie
Vanaf halverwege de zeventiende eeuw ontstond in de Republiek der Verenigde Nederlanden een grote belangstelling voor pornografische literatuur. Tegelijk probeerden theologen hun volgelingen voor misstappen te behoeden (Google Books, 1730). IsGeschiedenis geeft een handzaam overzicht.
Napoleon voerde bordelen in
In 1810 werd Nederland onderdeel van het Franse keizerrijk. Napoleon snapte dat zijn soldaten aan hun gerief moesten komen en legaliseerde in 1811 de bordelen. Hij stelde ook een reglement in waarin onder meer werd bepaald dat prostituees een medische keuring moesten ondergaan; de keizer wilde geen zieke Franse soldaten. Toen de Fransen waren verdreven hield het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden het bordeelreglement in stand.
In de jaren 1860-1870 ontstond er echter steeds meer verzet tegen de ’hoerenkasten’. De Nederlandsche Vereeniging tegen de Prostitutie zag prostitutie als een zonde en ‘aanstotelijk voor de eerbaarheid’. Het stadje Kampen voerde in 1889 als eerste een bordeelverbod in.
Strijd tegen onfatsoen
Rond 1900 werd pornografie steeds sneller reproduceerbaar. Dat werd als bedreigend ervaren door de zedelijkheidsstrijders, die steeds meer aanhangers vonden in hun strijd tegen het onfatsoen. Begin twintigste eeuw zwelde de roep aan om een strengere zedelijkheidswetgeving. In 1911 trad de Wet Regout in werking: prostitutie, vrouwenhandel en bordelen werden verboden, de verkoop van voorbehoedsmiddelen werd strafbaar en het openlijk verspreiden, vervaardigen en tentoonstellen van pornografie waren voortaan taboe. De porno-industrie ging ondergronds.
In de geruchtmakende ‘Jaren Zestig’ werden talrijke heilige huisjes omver geblazen. De kritiek op de preutse Zedelijkheidswetgeving nam zienderogen toe. In de seksuele revolutie werden allerlei taboes doorbroken.
Nieuwe preutsheid
In 1986 werd het algemene pornografieverbod officieel opgeheven. De bovengrondse porno-industrie kon zich vanaf toen ontwikkelen. Intussen zijn seksblaadjes nagenoeg verdwenen. De meeste porno wordt verspreid via het internet.
Over de invloed van pornografie verschillen de meningen. Aan de ene kant zou het leiden tot een toename in ongewenste seksuele activiteiten; het tegenargument is dat pornografie een uitlaatklep is waardoor ongewenst seksueel gedrag juist wordt verminderd. De rol van porno in de machtsongelijkheid tussen man en vrouw is een actueel discussieonderwerp: #metoo. Intussen lijkt er sprake van nieuwe preutsheid.
Porno voor de wetenschap
Porno op papier hoort dus in het museum. Maar als er al een conservator was die dat wilde organiseren, dan bestond er nog altijd het probleem dat de Koninklijke Bibliotheek, die van alle Nederlandse publicaties één exemplaar bewaart, wat betreft de pornografie met een omvangrijke lacune kampte. Als gevolg van de zedelijkheidswetgeving waren tussen 1911 en 1970 tal van verboden publicaties als ‘aanstotelijk voor de eerbaarheid’ in beslag genomen en vernietigd.
Tot Bert Sliggers, conservator van Teylers Museum in Haarlem, zijn collectie van 1500 Nederlandse erotische en pornografische boeken en tijdschriften aanbood aan de Koninklijke Bibliotheek. De grootste verzamelaar van Nederlandse erotica, die zijn collectie ongetwijfeld voor een fabelachtig bedrag had kunnen verkopen, wilde dat hij zou worden opgenomen in een openbare instelling, zodat hij beschikbaar kwam voor wetenschap en onderzoek.
De schenking werd in dankbaarheid aanvaard. En hij werd aanleiding voor de eerste openbare porno-tentoonstelling in Nederland, in museum Meermanno in Den Haag, het oudste boekenmuseum ter wereld.
Een feest van herkenning
Ik ben van vlak na de oorlog en heb een gereformeerde opvoeding gehad. Dat heeft heel goede schrijvers opgeleverd. Van godsdienst wist ik een heleboel, maar op seksgebied wist ik van niks. Seks was voor mij ‘Het Hele Erge’ (zoals boekenrecensent Martin Ros dat later treffend definieerde). Toen we van Almelo naar Den Haag verhuisden nam een vriendje me mee, op de fiets, ‘naar de hoeren’; dat klonk héél eng. We fietsten door de Doubletstraat en na afloop vertrouwde ik mijn vriend, tot zijn verbijstering, toe dat ik er ‘wel drie’ had gezien. Dat waren de blootste; kennelijk veronderstelde ik dat die andere dames achter de ramen er voor de gezelligheid bij zaten.
Ik raakte geïnteresseerd in naakt; mijn vader had een paar historische boeken met blote vrouwenbeelden. Maar die bleken ook in het echt te koop, in griezelige boekwinkeltjes; vrouwen in paradijselijke staat. Een ander vriendje leerde me weer dat je daarbij vooral op ‘het gleufje’ moest letten, wat vaak niet lukte want de meesten waren niet geschoren.
Met een klasgenoot begon ik een bijbelstudie, op zoek naar die passages over menselijk handelen die ‘de Here een gruwel’ waren. De Lach lag bij de kapper en bleek ook leerzame literatuur. Toen kwamen Chick en Candy. Daar stonden mensen in in onmogelijke posities. Leerzamer nog waren de contactadvertenties met beschrijvingen die ik me soms niet voor kon stellen; hetzelfde gevoel dat ik nu wel eens heb in de Media Markt. Ik legde een verzameling ‘vieze blaadjes’ aan, zorgvuldig verborgen achter een rij bijzonder saaie boeken, en leerde van papier de ‘boze wereld’ kennen.
Het is later allemaal goed gekomen.
De expositie ’Porno op papier’ doet het zonder al die oude taboes. De officiële opening trok een enorme belangstelling, mannen en vrouwen. Bij de presentatie speelden vrouwen de hoofdrol; de schrijfster Stella Bergsma met gesproken porno. De bijzonderheden in de collectie werden door het publiek openhartig besproken, maar niemand durfde op het bed vol seksboekjes te gaan liggen. ‘Porno op papier’ is een uitstekend wapen tegen de nieuwe preutsheid. Er is niemand aangerand.
De tentoonstelling ‘Porno op papier – Taboe en tolerantie door de eeuwen heen’ is te bezichtigen tot en met 24 juni 2018. Toegang vanaf 16 jaar.
Boek bij de tentoonstelling: Onder de toonbank – Pornografie en erotica in de Nederlanden
