Roman die Spanjaarden kan helpen bij verwerking verleden

Spanje is veranderd in een land van moordenaars en vermoorden, een land waar mensen zomaar worden gearresteerd en na hun arrestatie worden gemarteld en dan al of niet worden vermoord…

Deze woorden worden in de roman De vijand van mijn vader uitgesproken door één van de hoofdpersonen. Het gaat hier om de periode tussen 1947 en 1949, die door Spaanse historici ook wel wordt aangeduid als de Driejarige Terreur. De Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) was toen reeds voorbij, maar aan de spanningen en het geweld tussen bevolkingsgroepen was geen einde gekomen. De aanhangers van de rechtse dictator Franco, die in 1936 aan de macht was gekomen door een coup, bestreden hun linkse landgenoten, die de omver geworpen republiek wilden herstellen. Een belangrijk wapen in handen van de dictatuur was de Guardia Civil, een politie-eenheid, min of meer vergelijkbaar met de marechaussee, die er niet van terugschrok om politieke tegenstanders met geweld te onderdrukken.

In het boek van de Spaanse schrijfster Almudena Grandes (Madrid, 1960) is de hoofdrol weggelegd voor een aan het begin van het verhaal negenjarige jongen, genaamd Nino, wiens vader een guardia civil is. Samen met zijn ouders en twee jongere zusjes woont hij in een kazerne, zoals gebruikelijk is voor leden van de Guardia Civil en hun familie. De kazerne bevindt zich in het fictieve plaatsje Fuensanta de Martos in de provincie Jaén in de droge en bergachtige regio Andalusië in het zuiden van Spanje. Het lijkt een slaperig dorpje, ver verwijderd van het politieke centrum Madrid, maar de vader van Nino en zijn collega’s voeren er een felle strijd tegen de “Roden” die zich hebben verschanst in de bergen en daarom ook wel “zij uit de bergen” genoemd worden. De leider van de linkse guerrilla’s in de omgeving is een mysterieuze figuur die bekend staat als Cencerro, een verzetsleider die werkelijk bestaan heeft en wiens echte naam Tomás Villén Roldán is. Nino is gefascineerd door deze man van wie niet eens bekend is of hij nog wel in leven is.

Eigenlijk is het gebruikelijk dat de zoon van een guardia in de voetstappen van zijn vader treedt, maar vanwege de groeiachterstand van Nino besluit zijn vader anders. Om toch enig prestige te vergaren moet de jongen later gemeenteambtenaar worden. In de boerderij van de Rubias vlakbij het dorp krijgt hij typeles ter voorbereiding op zijn toekomstige carrière. Zowel zijn typlerares als de andere bewoonsters van de hoeve zijn echtgenotes en dochters van mannen die door Franco’s mensen zijn vermoord omdat ze aanhangers van de republiek waren. Hoewel de vrouwen geen onderdeel uitmaken van het gewapende verzet tegen de dictatuur behoort de zoon van een guardia eigenlijk niet met hen om te gaan. De lessen vinden dan ook in het geheim plaats. Behalve dat Nino op de hoeve kennismaakt met vrouwen die onderdeel uitmaken van een andere politieke wereld dan de zijne, maakt hij ook kennis met literatuur. Hij verslindt de avonturenboeken van onder andere Jules Verne die hier in een boekenkast verzameld zijn.

Kiezen tussen goed en kwaad

Behalve dat hij de vrouwen in de hoeve leert kennen, ontmoet Nino ook de vreemdeling Pepe el Portugués die in een verlaten huisje buiten het dorp is komen te wonen. Tussen hem en de man ontstaat een vriendschap. Ze brengen samen veel tijd door bij de rivier, waar ze op kreeftjes vissen. Het is deze man die hem, samen met de boeken van Jules Verne, leert hoe het leven in zijn streek in elkaar steekt. De hierboven geciteerde woorden zijn van hem, net als de bewering die hij doet aan zijn jonge vriend dat de oorlog nog niet voorbij is.

Het is nog altijd oorlog en de mensen vechten nog altijd aan de kant waar ze toevallig terecht zijn gekomen.

Deze wijsheden geven ook de lezer een beeld van de roerige periode waarin het verhaal zich afspeelt. Net zoals in Nederland de scheidslijn vaag was tussen wie tijdens de Duitse bezetting goed of fout was, wil de schrijfster met dit verhaal aantonen dat dit ook in Spanje gedurende de burgeroorlog en daarna het geval was. Ze plaatst de jonge Nino in het midden van het conflict en laat hem kiezen tussen goed en kwaad.

Ondanks dat het boek geschreven is als roman zijn veel onderdelen gebaseerd op de werkelijkheid. Almudena Grandes schrijft bijvoorbeeld over de vervolging van vrouwen die eieren doorverkopen en espartogras plukken in de bergen om daarmee manden of andere gebruiksvoorwerpen te weven. Het waren middelen van bestaan voor de weduwen van linkse strijders, die hen door de Franco-dictatuur bij wijze van pesterij ontnomen werden. Ook verschillende personages heeft de schrijfster niet zomaar uit haar duim gezogen. Zo inspireerde ze haar hoofdpersoon Nino op een oude vriend van haar man die haar tijdens een reis door het noorden van Marokko, waar haar grootmoeder opgroeide, vertelde over zijn jeugd in een dorpje vergelijkbaar met Fuensanta de Martos. Hij was de zoon van een guardia en maakte zijn reisgenote bekend met de legendarische Cencerro waarover hij sprak alsof hij hem zelf gekend had, terwijl de verzetsman al twee jaar voor zijn geboorte overleden was. De schrijfster kwam later ook in contact met de kleindochter van “de echte” Cencerro wier herinneringen aan haar grootvader en andere anekdotes in het boek opgenomen zijn.

Dankzij haar verschillende bronnen van inspiratie en informatie is het Almudena Grandes gelukt een geloofwaardig en beklemmend beeld te schetsen van de periode en locatie waarin haar verhaal zich afspeelt. Het is een onderdeel van de geschiedenis waarvan de gemiddelde Nederlandse lezer weinig weet heeft. Om het verhaal te kunnen begrijpen is enige voorkennis van in elk geval de Spaanse Burgeroorlog wel van nut, want een duidelijke uitleg over het verloop van de strijd en de strijdende partijen geeft de schrijfster niet. Ook met haar taalgebruik maakt ze het de lezer soms onnodig moeilijk. Ze schrijft lange, verwarrende zinnen, gaat onverwachts over van de ene scène in de andere en introduceert veel personen waarvan velen zowel met hun echte naam als bijnaam genoemd worden. Dat maakt het boek zeker in het begin, waar je nog moet wennen aan haar schrijfstijl, niet altijd even gemakkelijk om te lezen.

Zeker voor de liefhebber van (Spaanse) literatuur of de geïnteresseerde in de Spaanse geschiedenis loont het echter om het boek te lezen. Het is een origineel geschreven roman waarin universele thema’s als de strijd tussen goed en kwaad belicht worden vanuit de voor velen onbekende achtergrond van deze periode in de Spaanse geschiedenis. Het verhaal geeft de lezer inzicht in de oorsprong van de tot op heden moeizame verhoudingen tussen bevolkingsgroepen in Spanje. Nadat er jarenlang gezwegen werd over de burgeroorlog en de naoorlogse repressie door Franco lijkt er in de eenentwintigste eeuw eindelijk ruimte te komen voor erkenning van de misdaden van toen. Zo worden pas sinds kort de massagraven gedolven om de slachtoffers van Franco te kunnen identificeren en hen een eervolle laatste rustplaats te geven. Hopelijk kan De vijand van mijn vader eraan bijdragen om deze lang verzwegen tragiek eindelijk een plek te geven in de geschiedenis, zodat de generaties van nu meer begrip krijgen voor het onverwerkte verleden waarmee hun ouders of grootouders nog steeds worstelen.

~ Kevin Prenger