Sidy Thal – Ster van de Jiddische komedie in Oost-Europa

Op 26 november 1938 wordt een terreuraanslag gepleegd tijdens de voorstelling van de populaire joodse comédienne Sidy Thal in de Roemeense stad Timișoara. Kort nadat de gordijnen omhoog gaan, worden vanaf het balkon twee handgranaten in het publiek gegooid. De ontploffing zal vier mensen het leven kosten en tientallen mensen raken zwaargewond. De dader, de 32-jarige Ferdinand Ghedeon, heeft een antisemitisch motief.

Met haar vrolijke accent vult de komische actrice Sidy Thal voor de Tweede Wereldoorlog grote zalen in heel Roemenië, vooral in steden waar een grote bevolking van joden is. Later speelt ze in de gehele Sovjet-Unie, waar ze dan is beland. Maar daar is haar Jiddische komedie een stervend genre dat ze tot haar pensionering in leven probeert te houden.

Van bakkersdochter tot theater

In 1912 wordt Sidy Thal, artiestennaam van Sorele Birkenthal geboren in Czernowitz, toen een bruisende stad in het uiterste oosten van het Habsburgse Rijk – de huidige Oekraïense stad Tsjernivtsi. De familie spreekt thuis Jiddisch, een Germaanse taal sterk lijkend op het Duits, die dan vooral door joden in Oost-Europa wordt gesproken. De taal floreert. Rond die tijd zijn er ruim tien miljoen sprekers van het Jiddisch. In Czernowitz is het op dat moment de meest gesproken taal, samen met het Roemeens en Duits.

Vader Leib is bakker. Als kind zingt en springt de jonge Sorele de straten door om het brood van haar vader te verkopen aan de bewoners van een van de meest multiculturele steden in Europa van dat moment. Ze bedenkt toneelstukjes en voert die op voor nieuwsgierige voorbijgangers.

Het Habsburgse vorstenhuis is populair in de stad, ook nadat keizer Frans Josef overlijdt in 1916. Als Karel, zijn uiteindelijke opvolger, de stad in augustus 1917 bezoekt, wordt hij door een uitzinnige mensenmassa begroet.

Maar tijdens het staartje van de Eerste Wereldoorlog verandert de dagelijkse gang van zaken in Czernowitz drastisch. Het Habsburgse Rijk valt uit elkaar. De stad wordt in het najaar van 1917 eerst kort aangevallen door de Russen voordat het Roemeense leger de stad annexeert en de hele regio inlijft als deel van het koninkrijk Roemenië. Het assimilatiebeleid van Boekarest zorgt voor onrust in de regio en leidt tot felle studentenprotesten.

Ondanks de politieke onstabiliteit wil de jonge Sorele het theater in. Haar familie ziet dat in eerste instantie niet zitten en ook Sorele begint zich af te vragen of het wel een goed idee is. Haar neef Adolf Teffner, die als kindsterretje met een reizend Jiddisch theater rondtrok, weet haar uiteindelijk toch om te praten om mee te gaan met het reizende joodse theater van Sara Kanner (1882-1959). Sorele is dan dertien jaar.

Met het theater trekt Sorele, die zich dan Sidy Thal – later vaak getranslitereerd uit het Cyrillisch alfabet als Sidi Tal – laat noemen, de hele regio door. Ze studeert in Boekarest en kort daarna begint ze zelf een theatergroep.

Vanaf 1931 is haar theatergroep te zien in de Oost-Roemeense stad Iași (Jassy), die dan een grote joodse bevolking heeft. Een jaar later keert ze weer terug naar Czernowitz, dan Cernăuți geheten. Ze groeit uit tot een van de grootste sterren van het Jiddische theater daar en specialiseert zich in humoristische rollen. Haar ster straalt fel. Op tweeëntwintigjarige leeftijd weet Thal acht dagen achtereen het theater in Cluj-Napoca, een van de grootste steden uit het koninkrijk Roemenië, uit te verkopen met haar theatergezelschap. Een recensent van de Hongaarstalige zionistische krant Új Kelet schrijft:

‘Het zou een fout zijn om te concluderen dat alle Joodse theatergangers in Cluj onkritisch zijn. De uitleg voor het ongelooflijke succes van de Czernowitz Troupe ligt een beetje anders. Het besmettelijke fenomeen dat de massa’s op de joodse straat van Cluj-Napoca kon bewegen heeft een naam: Sidy Thal.’

Thal tourt ook veel rond met haar neef Adolf Teffner die inmiddels ook een bekende komiek is geworden. In 1935 neemt ze haar groep en haar nieuwe partner Pinchas Falik mee naar Boekarest, waar ze zich vervolgens vestigen.

Terreuraanslag in Timișoara

Door de Grote Depressie raakt het koninkrijk in zwaar weer. De armoede neemt sterk toe. Daardoor winnen in Roemenië in het midden van de jaren dertig ook het nationaalsocialisme en fascisme aan terrein. Een van de grootste fascistische bewegingen in die tijd is de IJzeren Garde, geleid door charismatische Corneliu Zelea Codreanu. Deze fascistische organisatie is overtuigend antisemitisch en zeer gewelddadig. De groep vermoordt eigenhandig joden en verzet zich hevig tegen alles wat niet voldoet aan de eigen ultranationalistisch-christelijke waarden.

In november 1938 beramen twee kopstukken van de IJzeren Garde-vereniging van de Polytechnische School van Timișoara verschillende aanslagen. Deze twee studenten, Petru Stanescu en Petru Fleschin, hebben het voorzien op de groeiende joodse bevolking van de stad. Het concert van Sidy Thal, gepland voor de zesentwintigste, is een snel gekozen doelwit.

Stanescu en Fleschin besluiten dat het beter is als een derde persoon, een minder bekend lid van de IJzeren Garde, de aanslag uitvoert. Stanescu en Fleschin zouden immers snel herkend kunnen worden door het theaterpersoneel, wat het uitvoeren van een aanslag kon bemoeilijken.

Ion Popa, een werkloze, wordt verkozen om de opdracht uit te voeren. Hij koopt twee kaartjes en nodigt een kennis van hem uit om mee te gaan naar het theater. Deze kennis is Ferdinand Ghedeon (geboren als Ferdinand Lenart) – een tweeëndertigjarige smid van Duitse afkomst, getrouwd, één kind – en hij komt te weten dat de groep een aanslag wil plegen tijdens Thals concert.

Op de avond van het concert haakt Ion Popa plotseling af. Hij geeft twee van de granaten die hij gekregen heeft van Stanescu aan Ghedeon. Die besluit ondanks het afhaken van Popa toch naar het theater te gaan, met de granaten in zijn broekzak. Nadat hij plaats heeft genomen op een van de stoelen op het balkon, haalt hij langzaam de eerste granaat uit zijn broekzak en verbergt deze tussen zijn benen.

Als het doek omhoog wordt getrokken en de zesentwintigjarige Sidy Thal de zaal welkom heet, staat Ghedeon op en gooit vanaf het balkon de granaat naar het parterre van het theater. Volgens het politierapport en ooggetuigenverslag blijft Ghedeon staan, genietend van de chaos die ontstaat en gooit vervolgens de tweede granaat naar beneden.

Sidy Thal overleeft de aanslag, maar de gebeurtenis maakt wel diepe indruk op haar. Drie mensen overlijden ter plekke. Een vierde slachtoffer overlijdt een paar dagen later aan zijn verwondingen. Alle vier de doden zijn joods.

Na de aanslag verlaat Ghedeon het pand en weet de toegesnelde politie te ontwijken. Hij komt zelfs nog een keer terug om zijn jas en hoed op te halen.

De aanslag blijft grotendeels onbekend. Kranten krijgen te horen dat ze niet over de zaak mogen berichten.

Die maand worden er nog enkele aanslagen gepleegd. De autoritaire Roemeense koning besluit dan om de IJzeren Garde hardhandig aan te pakken. Na grootschalig politieonderzoek worden Ghedeon, Popa, Stanescu en Fleschin gearresteerd. Ze bekennen alles. In 1939 worden Popa, Stanescu en Fleschin ter dood veroordeeld en geëxecuteerd. Wat er met Ghedeon is gebeurd, is onbekend.

Doodsteek voor het Jiddisch theater

Als in 1940 diezelfde Roemeense koning Carol II wordt afgezet en zijn regering omver wordt geworpen door de fascisten, besluit Sidy Thal om te vluchten naar Czernowitz, dat dan net is bezet door het Rode Leger. Het is de dood of de gladiolen voor haar.

Thal wordt in eerste instantie geaccepteerd en kan werken in het theater van Czernowitz, dan Tsjernovtsy. Als de Roemenen een jaar later weer hun voet in noordelijk Boekovina zetten, wordt Sidy Thal gedwongen om te evacueren naar Centraal-Azië. Vijf jaar lang zitten Thal en haar man Pinchas Falik vervolgens vast in Tasjkent, waar hun Jiddisch theater overigens een warm ontvangst krijgt. Ze krijgen weinig mee van de jodenvervolging die zich afspeelt in Europa.

Als de twee in 1946 terugkeren naar hun geboortestad, is van het Czernowitz waarin ze zijn opgegroeid nog weinig te herkennen. Een groot deel van de Joodse bevolking is gedeporteerd en omgekomen in concentratiekampen, vooral in Transnistrië.

Falik en Thal beginnen hun eigen Jiddisch theater in de stad. Thal werkt samen met componisten en tekstschrijvers die na de oorlog zijn teruggekeerd naar de stad en die de taal ook nog kennen. Het meeste blijft ze samenwerken met de Jiddisch-talige schrijver Motl Saktsier (1907-1987), die veel stukken voor haar schrijft en met wie ze ook in Tasjkent samenwerkte.

Het antisemitisme steekt tijdens het regime van Stalin ook in de Sovjet-Unie de kop op. Onder leiding van Stalin wordt een ‘anti-kosmopolitische campagne’ uitgevoerd die het vooral heeft gemunt op joden. Motl Saktsier wordt in februari 1949 gearresteerd en veroordeeld tot tien jaar strafkamp wegens zogenaamde deelname aan ‘Trotsky-achtige organisaties’. Ook Jacob Sternberg (1890-1973), een prominente regisseur in de Jiddische theaterwereld die Thal en Falik goed kennen, wordt gearresteerd.

Jiddische theaters moeten de deuren sluiten. Het theater van Falik en Thal sluit in 1952, kort voor het overlijden van Stalin. Op het moment van sluiten is het het laatste Jiddische theater in de Sovjet-Unie. Het koppel gaat werken in de Filharmonie van de stad, waar ze redelijk wat vrijheid krijgen om hun werk voort te zetten.

Zowel Saktsier als Stenberg worden in 1954, twee jaar na de dood van Stalin, met excuus vroegtijdig vrijgelaten. Zo goed als het kan begint Thal programma’s te maken in de Jiddische taal met af en toe ook wat Oekraïense of Russische onderdelen. Haar programma Lachn iz gesoent wordt erg populair onder het deel van de Joodse bevolking van de regio dat de oorlog heeft overleefd.

Saktsier, Stenberg en Thal werken samen aan adaptaties van het werk van de schrijver Sjolem Alejchem, onder andere bekend van de verhalen over Tevje de melkman, die in de jaren zestig in de westerse wereld erg bekend werd met de musical Fiddler on the Roof.

Zo verschijnt in de jaren vijftig de voorstelling Motl in Amerike, naar het laatste boek dat Sjolem Alejchem schreef. Dat boek werd in 1965 door Eva Tas vertaald in het Nederlands als Mottel, de zoon van Pejse de voorzanger. Thal speelt hierin de rol van de jongeman Motl en verkleedt zich dagelijks als man. Alejchems Amerikaanse familie bezoekt het stuk en is vol lof over Thal.

Sidy Thal gaat daarna op tour met haar Jiddische toneelstuk In a mazldiker sjo (Op een goed moment). In februari 1961 staat ze hiermee in drie verschillende theaters in Moskou en in 1963 speelt ze in het theaterstuk Sjtendik mit ajch (Altijd met u).

Soms wordt beweerd dat Thal een klein rolletje als Roemeense zangeres speelde in de redelijk bekende Russische film Meisje met de gitaar uit 1957 met Ljoedmila Goertsjenko (1935-2011) in de hoofdrol. Het is echter niet Thal die die rol speelt, maar een andere ‘echte’ Roemeense zangeres, Gigi Marga (1929-2020).

Tradities doorgeven

In de loop van de jaren zestig emigreren steeds meer joden naar het buitenland en wordt het Jiddisch in Tsjernivtsi steeds minder gesproken. De nieuwe talenten die bij de inmiddels zeer ervaren Sidy Thal en Pinchas Falik in de leer komen, spreken bijna allemaal de taal niet.

Het maakt Thal en Falik weinig uit. Ze leidden ze op tot zelfstandige artiesten. Ook al kunnen ze de traditie van het Jiddisch theater niet doorgegeven, ze kunnen wel de traditie van het optreden voor groot publiek aan hun toevertrouwen. Een aantal van hun leerlingen wordt in eigen land erg bekend en zal later met veel positiviteit terugkijken op hun ‘lerares’ Sidy Thal en haar man.

De Moldavische Sofia Rotaru wordt door Thal gevraagd om deel te worden van de Filharmonie. Falik haalt het ensemble Smeritsjka uit het stadje Vyzjnytsja om te zorgen dat de jonge Oekraïense zangers Nazari Jaremtsjoek en Vasyl Zinkevytsj met muziek bezig kunnen blijven. Ook begeleiden ze de jonge Joodse zanger David Stepanovsky, een van de weinige artistieke jongeren die nog Jiddisch spreekt.

Tot haar pensionering blijft Thal voor haar ‘leerlingen’ zorgen, die langzaam één voor één uitvliegen. Falik houdt zich bezig met de artistieke leiding van de Filharmonie. Elke ochtend loopt hij naar het gebouw om pas laat in de avond na de laatste voorstelling weer huiswaarts te keren, nadat hij zijn mening heeft overgebracht aan de regisseur en acteurs.

Op het einde van zijn carrière loopt Falik een promotie mis. Hoewel hij al tientallen jaren in het vak zit en al erg lang betrokken is bij de Filharmonie, wordt er toch voor iemand anders gekozen als nieuwe algemene directeur. Falik neemt aan dat hij wordt afgewezen vanwege zijn joodse achtergrond.

Een paar weken voor haar eenenzeventigste verjaardag overlijdt Sidy Thal kort na een optreden. In Tsjernivtsi wordt op steenworp afstand van het Theaterplein een straat naar haar vernoemd. In 2022 krijgt ze in de maand van haar 110e verjaardag een eigen toneelstuk over haar leven die in de stad wordt opgevoerd, in het Oekraïens weliswaar, omdat de taal Jiddisch in Oost-Europa zo goed als uitgestorven is.

Artiesten uit de diaspora van joden uit het vroegere Czernowitz, onder wie de Amerikaanse actrice Mila Kunis en de Russische zanger Mark Tisjman, spreken de taal ook niet meer.

Stepanovsky, haar laatste Jiddischsprekende leerling, houdt in 1994 in Tsjernivtsi zijn afscheidsconcert, waarna hij naar de Verenigde Staten emigreert.

Bronnen ▼