Thomas Hobbes (1588-1679) – Schrijver van de Leviathan

De Britse politiek filosoof en wetenschapper Thomas Hobbes (1588-1679) is vooral bekend vanwege zijn meesterwerk Leviathan (1651). Met dit boek voerde hij een pleidooi voor een absoluut centraal gezag om de vrede en orde in een samenleving te garanderen.

Samen met René Descartes (1596-1650), ook rationalist, en de grondlegger van het denken over natuurrecht Hugo de Groot (1583-1645), ging Hobbes uit van de natuurwetten als richtinggevend. Hobbes geldt dan ook als mede-grondlegger van het moderne mechanistische wereldbeeld.

Jeugd van Thomas Hobbes (1588-1608)

Thomas Hobbes werd geboren in Westport op 15 april 1588, op een Goede Vrijdag. Hij kwam ’te vroeg’ ter wereld, volgens de overlevering doordat zijn moeder zo schrok van de aangekondigde komst van de Spaanse Armada, dat de weeën spontaan op gang kwamen. Thomas gebruikte dit verhaal later als kapstok voor zijn opvatting dat angst voor de dood en de menselijke drang naar veiligheid de bases vormden van beschavingen en staten. Hij schreef later ook:

“My mother gave birth to twins: myself and fear.”

Hobbes was de zoon van een analfabete predikant. Na een onenigheid met een andere dominee – die voor de deur van de kerk uitgevochten werd -, verliet predikant Hobbes de kerk en sloeg op de vlucht naar Londen. Zijn vrouw en drie kinderen liet hij achter en werden opgevangen door diens broer, die handschoenmaker was.

In zijn jonge jaren bezocht Thomas Hobbes enkele scholen in de regio. Al jong, hij was nog maar zes, begon hij Latijn en Grieks te leren. Zijn oom gaf Thomas Hobbes financieel de gelegenheid om aan de Universiteit van Oxford te studeren, waar hij in 1603 aan het Magdalen College een opleiding klassieke talen begon. Deze opleiding rondde hij af in 1608 met een graduation. Deze opleiding beviel hem, behalve de ‘saaie filosofie’ van Aristoteles.

Huisleraar & eerste werken van Hobbes (1608-1640)

Om en nabij de afronding van zijn opleiding werd Thomas Hobbes huisleraar van de zoon van William Cavendish (1592-1676), graaf van Devonshire en later hertog van Newcastle. Met deze man maakte hij zes jaar later, in 1614, een rondreis door Europa.

In 1615 keerde het duo terug in Engeland en ging Hobbes, tot 1628, voor Cavendish aan de slag als vertaler van Italiaanse brieven naar het Engels. Ook was hij in deze periode als aandeelhouder en adviseur, samen met Cavendish, betrokken bij de Virginia Company. Deze organisatie hield zich bezig met de handel op en de kolonisatie van Amerika.

Thomas Hobbes’ eerste publicatie kwam in 1629 uit: een vertaling en interpretatie van het klassiek geschiedwerk van Thucydides, Geschiedenis van de Peloponnesische Oorlog (ca.400 v.Chr.), het eerste moderne objectieve geschiedenisboek. Dit boek beschreef de oorlogen tussen Athene en Sparta.

Hobbes’ politieke denken kwam voor het eerst naar voren in zijn werk The Elements of Law, Natural and Politic uit 1640. Dit werk was niet bedoeld voor voor publicatie, maar kwam wel in de omloop. Het boek wilde de aanhangers van de Engelse koning Karel I (1600-1649) ondersteunen, die te maken kregen met een parlement dat in toenemende mate invloed opeiste. Hobbes voerde in dit kader een pleidooi voor het recht van vorsten op absolute soevereiniteit.

Verblijf in Parijs & belangrijkste werken

In december 1640 vertrok Thomas Hobbes voor een periode van ruim tien jaar naar Parijs. Hij keerde in het voorjaar van 1652 in Engeland terug. In Parijs werkte Hobbes eerst de thema’s uit The Elements of Law, Natural and Politic in een nieuw boek De cive (Over de burger), dat hij in 1642 in het Latijn afrondde, herzien werd in 1647 en daarna – in 1651 – in het Engels uitgegeven werd.

In het eerste deel beschreef Hobbes de natuurlijke situatie (de natuurtoestand) van mens en maatschappij. Daarbij noemde hij enkele natuurwetten die een rol speelden, maar die hij anders invulde – niet op Aristoteles’ manier – dan een filosoof als Thomas van Aquino (ca.1225-1274). In het tweede deel behandelde Hobbes de noodzaak voor een sterke, stabiele overheid. In het derde en laatste deel onderbouwde hij zijn stellingen op een theologische manier, Hobbes was namelijk christelijk. Wat hierbij overigens wél cruciaal was: Thomas Hobbes maakte het denken over politiek lós van God en verbond dat aan het idee dat het volk de bron was van staatsgezag.

Uit De cive komt Thomas beroemde, aan de Latijnse schrijver Plautus ontleende uitspraak:

“Homo homini lupus est.” (Vertaald: De mens is een wolf voor zijn medemens)

Anders gezegd: mensen zijn vraatzuchtige figuren, die van nature een gevaar voor andere mensen vormen als er tenminste niet ingegrepen wordt.

In zijn Franse periode publiceerde Hobbes nog een ander werk waarmee hij wereldberoemd zou worden: Leviathan (1651). Voluit heette dit werk: Leviathan, or The Matter, Forme & Power of a Common-Wealth Ecclesiasticall and Civil. Het boek werd geschreven tegen de achtergrond van de Engelse Burgeroorlog (1642-1651), waarbij Karel I en zijn Cavaliers in conflict waren met het parlement, de Roundheads. De strijd werd gewonnen door de Roundheads, Karel I werd in 1649 terechtgesteld en onthoofd. Thomas Hobbes koos met zijn boek partij voor de Cavaliers, de koningsgezinde partij.

Leviathan (1651) & sociaal contract

De kerngedachte van het boek Leviathan was het uitgangspunt dat de mens in zijn natuurtoestand in een oorlogssituatie verkeert. Immers: homo homini lupus est: de ene mens is voor de andere mens een wolf en dus gevaarlijk. Mensen zijn volgens Hobbes egoïstisch en alleen uit op eigen winstbejag. De mens streeft naar zelfbehoud, ook als dat ten koste van een ander gaat. Daarom moest de staat – die hij betitelde als Leviathan naar het in de Bijbel (Psalm 74: 13-14; Job 41; Jesaja 27:1) genoemde machtige zeemonster – de mensen tegen elkaar beschermen.

De mensen in een samenleving moesten daarvoor onderling een sociaal contract aangaan, waarbij ze accepteerden dat de staat de absolute macht had, ook om het zwaard te hanteren indien dat nodig bleek. Op deze manier, via een sociaal contract – een gedachte die we ook tegenkomen bij de filosofen John Locke (1632-1704) en Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) – konden mensen uit de natuurtoestand van onderlinge strijd raken.

Thomas Hobbes concludeerde dat een menselijke samenleving buiten de staat onmogelijk is. Hij was dus pro-absolutisme, tegen anarchisme. Verder was zijn theorie materialistisch, individualistisch, utilitair en losgemaakt van het theologische denken.

Laatste levensjaren

In het voorjaar van 1652 keerde Thomas Hobbes naar Engeland terug. Hij publiceerde nog twee belangrijke werken: in 1655 De corpore (Over het lichaam), gevolgd door De homine (Over de mens) in 1657. Toen het Britse Lagerhuis in 1666 een wetsontwerp indiende om atheïsme en goddeloosheid strafbaar te maken, werd het spannend voor Thomas Hobbes. Hij kon op de steun van koning Karel II (1630-1685) rekenen. Op 17 oktober 1666 stelde het Lagerhuis dat de commissie die de wet zou gaan behandelen…

…moest worden gemachtigd om informatie te ontvangen aangaande boeken die neigen tot atheïsme, blasfemie en goddeloosheid… in het bijzonder het boek van Mr. Hobbes, dat de Leviathan wordt genoemd.

Het liep Hobbes natuurlijk dun door de broek. Hij was doodsbang als ketter gedood te zullen worden en verbrandde enkele van zijn artikelen. Tot een veroordeling kwam het niet, omdat er geen kettersrechtbank kwam. Het enige gevolg van de wet was dat Hobbes een publicatieverbod kreeg in Engeland voor onderwerpen die te maken hadden met het menselijk gedrag. Daarna publiceerde Hobbes voortaan bij een uitgever in Amsterdam.

Tot op hoge leeftijd bleef Hobbes vitaal. Tot zijn 75e jaar speelde hij nog tennis. En op zijn 84e begon hij – bij gebrek aan andere bezigheden – met het vertalen van Homerus’ werken Ilias en Odyssee in het Engels.

Op 3 december 1679 overleed Thomas Hobbes aan een beroerte, op de respectabele leeftijd van 91 jaar.

Boek: Leviathan – T. Hobbes
Lees ook: Biografieën van filosofen
Of lees: Jean-Jacques Rousseau (1712-1778)

Politieke theorie: Thomas Hobbes

Bronnen ▼