Hoe een jarenlang conflict rond opstandige provincies kan uitgroeien tot een verwoestende oorlog laat de situatie in Oekraïne ons nu dagelijks zien. Wat begon met militaire steun uit Moskou aan de rebellen in Loehansk en Donetsk, liep uit op een inval van het Russische leger, in 2014 op de Krim en dit jaar tot aan Kiev. In alle berichtgeving is er slechts af en toe aandacht voor een andere potentiële brandhaard in deze regio, die honderden kilometers westelijker ligt en bovendien in het recente verleden al eens geëscaleerd is: Transnistrië.
Djnestr
De republiek Transnistrië bestaat nog maar dertig jaar, maar ligt op één van de oudste geopolitieke breuklijnen van Europa. Gedurende het grootste deel van de afgelopen tweeëneenhalve millennia heeft haar westelijke grens, de rivier de Djnestr, Europa en het Oosten van elkaar gescheiden. In de oudheid hield ze de vroege Europeanen (Grieken, Kelten en Daciërs) en de Aziatische steppenvolkeren uit elkaar. Daarna vormde ze de scheiding tussen een opeenvolging van grote stammenrijken, om vanaf de negende eeuw de grens tussen Christelijk Europa en het Moslim-Mongoolse rijk, maar ook tussen Grieks-Orthodox Zuidoost-Europa en katholiek Polen, te gaan vormen. Weer later vochten hier de oprukkende Russen en terugtrekkende Ottomanen diverse oorlogen met elkaar uit totdat het na de Eerste Wereldoorlog de grens werd tussen Roemenië en Rusland. Bovendien heeft de Djnestr eeuwenlang niet alleen rijken van elkaar gescheiden, maar ook twee belangrijke Europese culturen, namelijk de Roemeense aan de westzijde en de Slavische aan de oostzijde.
Sovjet-republiek
Amper een decennium later was het wél zover en veroverde Rusland het grootste deel van Ottomaans Moldavië. Het Russisch gouvernement dat er geïnstalleerd werd kwam bekend te staan onder de naam Bessarabië, waar Transnistrië overigens niet bij hoorde. Een eeuw later, kort na de Oktoberrevolutie van 1917, koos de bevolking van Bessarabië ervoor om uit de Russische invloedssfeer te ontsnappen en zich aan te sluiten bij hun eveneens Roemeens sprekende volksgenoten in het westen, om zo een ‘Groot Roemenië’ tot stand te brengen. Zes jaar later riep de Sovjet-Unie op haar beurt aan de oostzijde van de Djnestr een autonome Moldavische Socialistische Sovjetrepubliek uit, waartoe het hele grondgebied van het huidige Transnistrië behoorde. Het was bedoeld als springplank voor verbannen Bessarabische Bolsjewieken om geheime operaties op te zetten die uiteindelijk moesten leiden tot de inlijving van geheel Roemeens Bessarabië bij de Sovjet-Unie.
In de jaren dertig ging Roemenië een bondgenootschap met Duitsland aan dat gericht was tegen de Sovjet-Unie, maar het kwam bedrogen uit toen Hitler (1889-1945) na de totstandkoming van het Molotov-Ribbentrop Pact Stalin (1878-1953) de vrije hand gaf om Bessarabië onder zijn controle te brengen. Toen Boekarest hiertegen protesteerde liet Hitler ijskoud weten dat de Roemenen Bessarabië direct dienden af te staan. De Moldavische Sovjet-republiek die toen gevormd werd omvatte de gebieden aan beide zijden van de Djnester en had daarmee de grenzen van wat later Moldavië zou worden. Dit besluit van Stalin ging opzettelijk voorbij aan de eeuwenlange rol van de Djnestr als culturele en politieke scheidslijn. Met onderbreking van de Duitse bezetting (1941-1944) bleef de Moldavische Sovjet-republiek daarna tot 1991 bestaan, waarna het in de nasleep van het uiteenvallen van de USSR een onafhankelijk land werd.
Burgeroorlog
Daarmee was echter nog allerminst een gemeenschappelijk culturele en politieke identiteit geschapen. Het verschil in taal en schrift tussen het Roemeense- en Slavische bevolkingsdeel bestond nog altijd. In de beginjaren van de Moldavische Sovjetrepubliek hadden de Bolsjewieken er weliswaar een Latijnse versie van het cyrillisch schrift ingevoerd om de Roemeens-sprekenden los te weken van hun moederland, maar toen Roemenië na de oorlog volledig binnen de Russische invloedssfeer kwam, was dat niet meer nodig en kwam er juist een russificatie van Moldavië op gang. Gedurende dit proces was het vooral het huidige Transnistrië dat geïndustrialiseerd werd en veel Russen trok om in deze fabrieken te komen werken, hetgeen overigens in diezelfde periode ook in Donetsk en Loehansk gebeurde. Hierdoor werden de verschillen tussen de gebieden aan weerszijde van de Djnestr alleen maar groter en kwamen in 1992 tot een uitbarsting. De burgeroorlog die drie maanden duurde leidde er toe dat Transnistrië zich afscheidde van Moldavië.
Het was vooral de vrees van de vele Russisch-taligen in Transnistrië om gedomineerd te worden door de Roemeens-talige meerderheid (of zelfs volledig te worden samengevoegd met Roemenië), die hen naar de wapens deed grijpen. Minstens zo belangrijk in dit kortstondige conflict was echter de rol van Moskou, waar men een onafhankelijk Transnistrië zeer bruikbaar achtte om invloed te behouden in dit deel van Oost-Europa. De Russen realiseerden zich dat met een eveneens onafhankelijk Oekraïne dit de enige mogelijkheid was om in deze regio nog troepen te kunnen stationeren. Bovendien zien Russische nationalisten Transnistrië als Russische bodem die al aan het einde van de achttiende eeuw tot het tsarenrijk behoorde en zelfs in een veel verder verleden (tiende en elfde eeuw) al eens tijdelijk onder Russische controle had gestaan.
En tenslotte beschouwen de Russen Transnistrië als een hefboom om invloed uit te oefenen op de politiek van Moldavië. Daar is momenteel een pro-Europese regering aan de macht die in de toekomst hoopt toe te treden tot de EU, maar zich daarbij geconfronteerd ziet met een pro-Russische oppositie die gesteund wordt vanuit Transnistrië. De Russen hebben momenteel hun handen vol aan de oorlog in Oekraïne, maar als het daar niet lukt hun doelen te verwezenlijken is het niet ondenkbeeldig dat ze dat elders gaan proberen. Het strijdtoneel zou zich in dat geval wel eens kunnen verplaatsen van de Djnepr naar de Djnester.
