Tuig van de richel – Betekenis en herkomst

‘Tuig van de richel’ is een uitdrukking die niet echt positief is voor de personen die ermee aangeduid worden. In juni 2021 gebruikte politicus Geert Wilders de frase tuig van de richel nog als scheldwoord voor Nederlandse journalisten. Maar de uitdrukking is al veel ouder. Wat betekent tuig van de richel precies en waar komt deze bijzondere woordcombinatie vandaan?

Betekenis

Tuig van de richel duidt op mensen die slecht zijn. Afschuwelijke mensen dus. Synoniemen voor tuig zijn onder meer schorem, bandiet, schorriemorrie, rapaille, gespuis of gladjakker. Krijg je met zulke figuren te maken, dan ben je mooi in de aap gelogeerd.

Herkomst van de uitdrukking

De uitdrukking tuig van de richel vindt zijn oorsprong in een eerdere uitdrukking, namelijk ‘vee van de richel’. Met vee werd hier specifiek de koe bedoeld. De richel was namelijk een wat dikkere plank in een koeienstal, waar koeien met hun achterpoten op stonden. Aangezien vee in vroeger tijden ook als synoniem werd gebruikt voor schobbejakken en gajes, had vee van de richel dezelfde betekenis als het hedendaagse tuig van de richel.

Maar waarom veranderde het woord vee in tuig? Een echte verklaring hebben taalkundigen niet. Maar bekend is wel dat in de uitdrukking tuig van de richel het woord richel een andere betekenis heeft. De term komt uit de entertainmentsector, om precies te zijn uit de schouwburg. In vroegere tijden noemde men de goedkoopste zitplaatsen in de schouwburg ‘richels’. Een voorbeeld hiervan staat beschreven in het boek Toen ik nog jong was (1901) van de Nederlandse schrijver en sigarenfabrikant Justus van Maurik jr.:

De Richel was een smal bankje, achter tegen den schuinen wand van de kap aangebracht. (…) Nu nóg noemt men in Amsterdam het minste soort menschen: ’t Vee van den Richel.

Luxe plekken in schouwburgen kostten indertijd zo’n 3 gulden, terwijl je voor zeven stuivers een plekje op de richel kon krijgen. Richelplekken bevonden zich bovenaan in de schouwburg. Nadeel was wel dat deze plekken smal en stijl waren. Ook zag je meestal niet zoveel vanaf de richel. Hierdoor was het slimmer om te gaan staan om de voorstelling goed te kunnen volgen.

De variant tuig van de richel als alternatief voor vee van de richel is volgens etymologen waarschijnlijk rond 1850 ontstaan. Een aantekening hierbij is dat tuig een afgeleide is van termen als werktuig en paardentuig. Het kreeg later een negatieve betekenis, in de zin van ‘slechte goederen’ en/of ‘kwaadaardige mensen’.

Of zijn deze verklaringen uit de scheepvaart aannemelijker?

Naast de bovengenoemde, vrij breed gedragen taalkundige uitleg van tuig van de richel, circuleert er nog een alternatieve verklaring. Ten oosten van het waddeneiland Vlieland ligt namelijk een zandbank genaamd De Richel. Tijdens de Gouden Eeuw gingen hier geregeld VOC-schepen langs, die dan hun anker uitwierpen in de buurt van De Richel. Volgens sommige verklaarders deden de scheepslieden dit om het scheepstuig te repareren en/of schoon te maken.

Verder zijn er bronnen die melden dat ’tuig van de richel’ weleens zou kunnen verwijzen naar dronken scheepslui. Die zouden dan via zandbank De Richel aan boord van de VOC-schepen zijn gegaan. Of naar bezopen scheepslui die per VOC-schip terugkeerden uit Azië en – vergelijk de uitdrukking ‘voor Pampus liggen’ – zich lieten vollopen met drank om hun terugkomst te vieren. Problematisch bij deze uitleg is echter dat de betreffende zandbank De Richel in de zeventiende eeuw nog helemaal niet bestond. Daarom lijkt de eerstgenoemde verklaring, die refereert aan de schouwburg, het meest aannemelijk.

Bronnen ▼