Deze zomer verscheen het meeslepende boek Op oorlogspad bij de Arbeiderspers. De Amerikaanse correspondent Virginia Cowles schreef het op basis van haar ervaringen in Europa tussen 1937 en 1941. In ruim vijfhonderd pagina’s doet ze haar verhaal. Waarom de uitgever dit boek juist nu uitbrengt blijkt niet uit het voorwoord van dit door Auke Leistra prachtig vertaalde boek. Maar natuurlijk herinnert dit relaas de lezer voortdurend aan de Russische invasie in Oekraïne. En natuurlijk past het boek prachtig in de reeks Oorlogsdomein.
Cowles’ ervaringen bestaan uit de halsbrekende toeren die ze uithaalt om bij zowat elke crisis in deze jaren present te kunnen zijn. Een van de talenten van deze twintiger is dat ze bijna iedereen die er toe doet, spreekt, ziet of hoort. In Italië interviewt ze Mussolini, in Engeland voert ze een lang gesprek met premier Chamberlain, die in deze jaren op zoek is naar geitenpaadjes om een herhaling van ’14-’18 te voorkomen. Chamberlain vertelt uitgebreid over zijn gesprekken in München met Hitler en onthult dat niet Engeland maar Frankrijk het initiatief nam om Tsjechoslowakije op te offeren. Het gesprek duurt totdat mevrouw Chamberlain haar wegstuurt omdat het bedtijd is voor haar man. Ze ontmoet ook Churchill die haar zijn schilderijen laat zien en absoluut niet gelooft in afspraken met de Duitse dictator.
Juno
‘…bleef in de lucht hangen als de kreten van een gewond dier’.
Ze bezoekt Rusland, Oekraïne, Finland, Italië, Duitsland, is op doorreis in Nederland, is in Engeland en Frankrijk. Aan het bekende oorlogsverhaal voegt ze sprekende details toe. Zo is ze in 1938 bij een borrel in Neurenberg waar Hitler ook komt opdraven. Ze noteert het daverend applaus als de dictator binnenkomt. Hitler fleurt op als hij haar tafelgenoot opmerkt, de Engelse Unity Mitford, een vierentwintigjarige ‘forse, Juno-achtige jongedame, met schouderlange blonde krullen en grote blauwe ogen’. Hitler zoekt telkens oogcontact. Zelf is hij onopvallend, schrijft Cowles, ‘een doodgewone, op geen enkele manier in het oog lopende kleine man’. Unity dweept ‘als een schoolmeisje’ met de Führer en geeft hoog op van diens vermogen iedereen te kunnen imiteren, Goering, Goebbels en… zichzelf.’
In Moskou is Cowles naïef als ze denkt wollen kousen te kunnen kopen. Weet ze dan niet dat de schappen meestal leeg zijn? Haar doldwaze telegram aan Stalin of ze als eerste vrouwelijke journalist een interview mag komen afnemen blijft onbeantwoord. Vanuit Roemenië volgt ze de Duitse aanval op Polen, een paar maanden later is ze in Finland aan het front. Ze ziet er talloze stijf bevroren Russische lijken, paardenkarkassen, colonnes kapot geschoten tanks en legervoertuigen. Een dodemansland, schrijft ze.
Finland kan uiteindelijk niet op tegen de overmacht. Half juni 1940 is ze in Parijs als Frankrijk definitief instort. Ze ontsnapt ternauwernood aan de Duitse omsingeling en ontkomt via Tours en Bordeaux. Terug in Engeland ziet ze hoe Luftwaffe en RAF in een dodelijk luchtgevecht verzeilen. Als ze voorjaar 1941 dit boek publiceert, is praktisch heel Europa in handen van nazi-Duitsland.
Geen kwalificaties?
Wat maakt Cowles zo’n goede oorlogscorrespondente? Dat ze ‘geen andere kwalificaties heeft dan haar nieuwsgierigheid’ zoals ze zelf zegt, is scherts. Ze is voor de duvel en zijn ouwe moer niet bang en altijd bereid haar hoofd in de strop te steken. Haar enorme netwerk in diplomatieke en journalistieke kringen boort ze aan om zich uit de neteligste situaties te wurmen. Haar journalistieke status – ze schrijft onder andere voor belangrijke media van het Hearst-concern met de nodige invloed in het nog neutrale Amerika – geeft ingangen. Daarnaast kan ze geweldig schrijven, haar proza fonkelt. Haar timing zorgt ervoor dat ze niet alleen telkens net op tijd arriveert op de plekken waar het allemaal gebeurt, maar ook dat ze steeds net op tijd weer vertrekt. Een geluksvogel tenslotte, omdat inkomend artillerievuur haar nooit treft en de vliegtuigen, boten en auto’s waar ze mee reist wonder boven wonder geen kras oplopen.
Parijs
Hoewel het boek geen mindere hoofdstukken kent, vind ik de beide slotdelen het meest intrigerend. De val van Frankrijk is een enorme teleurstelling voor Cowles. De Franse natie is geen schim meer van zichzelf, moppert ze. De regering vergeet leiding te geven, zodat de mensen als kippen zonder kop alle kanten opstuiven. Parijs wordt uitgeroepen tot vrije stad en niet verdedigd. De vijfde colonne is overal, schrijft ze zonder veel bewijsvoering. De vlucht van honderdduizenden Parijzenaars naar het zuiden is beklemmend – nog altijd.
Het contrast met Engeland is groot. Het land staat er na de fortuinlijke ontsnapping van het Britse expeditieleger uit Duinkerken alleen voor. Voor Cowles is Churchill, die op 10 mei 1940 tot premier benoemd wordt, de man die het verschil maakt. Hij stelt de zaken niet mooier voor dan ze zijn en motiveert om moed te houden. Je ziet Zelenksi voor je. Terug uit Frankrijk becommentarieert de Amerikaanse de luchtoorlog. Ze beschrijft de bombardementen op Londen, ontmoet piepjonge piloten van de luchtmacht en ziet hoe iedereen aanschuift om haar of zijn taak uit te voeren. Cowles uit haar bewondering voor Wilhelmina die ze in Londen ziet als ze een schuilkelder opzoekt.
Afstand
In al die brandhaarden trekt ze op met de kleine groep journalisten die als motten op het vuur afkomen. Ze bellen hun verslagen door naar Engeland of de VS en zijn tegelijk concurrent en collega. Zelf houdt de Amerikaanse wat afstand, ze vertelt weinig over hoe het is om als vrouw langs de fronten te reizen en maar af en toe over wat al het geweld met haar doet. Na Spanje schrikt Cowles in Parijs iedere keer weer als ze een uitlaat hoort knallen. Spanje had…
“…meer indruk op me gemaakt dan ik aanvankelijk besefte: op afstand leek de oorlog tragischer dan toen ik er middenin zat. In Madrid was alles telkens zo snel gegaan dat er nauwelijks tijd was om na te denken. Maar nu waren de herinneringen indringender dan de feitelijke gebeurtenissen zelf. Vluchtige, half vergeten scènes verdrongen zich voor mijn geestesoog…”.
Churchill zou in augustus 1940 over de RAF zeggen dat zelden zovelen zoveel te danken hadden aan zo weinigen. In zekere zin gold dat ook voor Virginia Cowles die met een paar handenvol collega’s als bijvoorbeeld Martha Gellhorn en William Shirer heet van de naald verslag uitbrachten, de wereld informeerden en een basis legden voor de geschiedschrijving.
Een indrukwekkend boek dat je niet makkelijk weglegt.
