Vredespogingen van Von Papen met de Nederlandse diplomaat Visser

---

Diplomatieke verwikkelingen bij het begin van de Tweede Wereldoorlog

Wie was Visser?

Dr. Philips Christiaan (Philip) Visser was Nederlands laatste ontdekkingsreiziger en bekendste bergsporter in de periode voor de Tweede Wereldoorlog. Hij volgde, samen met zijn echtgenote jonkvrouw Jenny Hooft, zijn passie, verkocht het familiebedrijf en trok naar Midden-Azië. Visser leidde tussen 1922 en 1935 vier succesvolle expedities naar de Karakoram, een beroemd gebergte in Centraal-Azië. Hier exploreerde hij als alpinist en onderzoeker enorme bergmassieven, grote gletsjers en dalen die niet op de landkaarten stonden. Bovendien publiceerde hij het meest uitgebreide, gevarieerde en internationale oeuvre op het gebied van de bergen, gletsjers en de bergsport. Visser was in die periode een ‘bekende Nederlander’. Vervolgens maakte hij carrière in de diplomatieke dienst onder meer als gezant in Turkije en Zuid-Afrika en ambassadeur in de Sovjet-Unie.¹

Diplomaten in Ankara

Als diplomaat in Turkije trof Visser zijn omstreden Duitse collega: de ambassadeur Franz von Papen. In 1938 kwamen zij beide aan in Turkije en leerden elkaar kennen. In 1939 en begin 1940 hadden zij intensief contact. Von Papen wilde, na de inval van Duitsland in Polen proberen onderhandeling te starten tussen Engeland, Frankrijk en Duitsland. En hij hoopte via Visser de Nederlandse regering of koningin Wilhelmina als bemiddelaar naar voren te kunnen schuiven.

De Weimarrepubliek

Om te begrijpen wie Von Papen was, is het nodig deze man goed te plaatsen in de politieke context van Duitsland tussen de twee wereldoorlogen in.² Na de Eerste Wereldoorlog kwam een einde aan het Duitse keizerrijk en ontstond de Weimarrepubliek. Er volgde een periode van gigantische sociale chaos. Bijna ontspoorde Duitsland in een complete burgeroorlog, maar uiteindelijk ontstond een periode van relatieve rust. De economie werd gesaneerd en er was sprake van enig herstel. In 1925 werd de conservatieve oud-generaal uit de Eerste Wereldoorlog Paul von Hindenburg rijkspresident. Hij wist ook van rechts politieke steun te krijgen voor de Weimarrepubliek, wat leidde tot enige politieke stabiliteit.

De opkomst van Hitler

De economische crisis van 1929 bracht alles weer aan het wankelen. Duitsland verviel opnieuw in een ernstige economische recessie. Bij verkiezingen in 1930 profiteerde de NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei) van Adolf Hitler van de crisis. De NSDAP werd van een onbetekenende partij, met twaalf zetels in 1928, opeens de tweede partij van Duitsland met honderdzeven zetels. In de versplinterde Duitse politiek benoemde Von Hindenburg in 1932 de conservatieve en katholieke Franz von Papen tot rijkskanselier.³ Zijn kabinet viel al snel.

Bij verkiezingen in 1932 boekte de NSDAP opnieuw een grote overwinning. Het aantal zetels steeg van honderdzeven naar tweehonderddertig, de NSDAP was nu de grootste partij van een zwaar verdeeld Duitsland.

Eind januari 1933 besloot Von Hindenburg Hitler tot rijkskanselier te benoemen. Von Hindenburg en Von Papen, die vicekanselier werd in het kabinet onder leiding van Hitler, hoopten hiermee Hitler in hun conservatieve blok te trekken.⁴ De strategie was, ‘als je hem niet kunt verslaan, probeer dan met hem samen te werken’.⁵ Het bleek een fatale strategie. Tussen 1934 en 1936 trok Adolf Hitler als rijkskanselier alle macht naar zich toe. De nazi’s stelden de grondwet buiten werking. Communisten en socialisten werden gearresteerd en opgesloten in concentratiekampen. Een lange reeks antisemitische maatregelen werd genomen. De basis voor een inktzwarte periode en de totale ontwrichting in Europa was gelegd.

Wie was Von Papen?

Franz von Papen werd geboren in Werl in de huidige deelstaat Noordrijn-Westfalen op 29 oktober 1879.⁶ Hij was van landadel. Hij werd officier in het leger en werkte voor de Eerste Wereldoorlog bij de generale staf. Vlak voor deze oorlog werd hij militair attaché in de Verenigde Staten. Bijzonder was dat hij in 1917 de VS werd uitgewezen op beschuldiging van spionage en ondermijnende activiteiten, namelijk een plan om munitiefabrieken op te blazen. Von Papen was van 1920 tot 1932 vervolgens parlementslid voor de conservatieve en katholieke Deutsche Zentrumspartei in Pruisen. En in 1932 werd hij dus kort rijkskanselier van een rechts kabinet en in 1933 vicekanselier onder Hitler, die hem in 1934 uit de regering zette.

Von Papen nam weliswaar publiekelijk afstand van de nazi’s en Hitler, maar bleef het regime toch trouw. Sterker nog, in 1938 werd hij lid van de NSDAP. Tot twee keer toe wilde Hitler hem laten liquideren, maar het gebeurde niet. Hij werd als ambassadeur weggepromoveerd naar Wenen. Na de annexatie van Oostenrijk in 1938 – de Anschluss – verviel deze functie. Von Papen was zelf betrokken geweest bij deze Anschluss. Daaropvolgend werd hij in hetzelfde jaar ambassadeur in Turkije.⁷ In datzelfde jaar werd Visser buitengewoon gezant en gevolmachtigd minister voor Nederland in Turkije en zo ontmoetten de heren elkaar.

Het ‘Molotov-Ribbentroppact’

Von Ribbentrop, de Duitse minister van Buitenlandse Zaken, was in augustus 1939 naar Rusland gegaan om te onderhandelen over een niet-aanvalsverdrag tussen Duitsland en de Sovjet-Unie, het zogenaamde Molotov-Ribbentroppact.⁸ Het pact omvatte slechts tweehonderdtachtig woorden en had een geheimgehouden aanhangsel waarin Hitler en Stalin onderling Polen verdeelden. Een week na ondertekening, op 1 september 1939, viel Duitsland Polen binnen en bezette het westelijk deel. Rusland deed een week later hetzelfde en bezette het oostelijke deel van Polen.

Engeland en Frankrijk verklaarden in reactie op de inval in Polen Duitsland de oorlog. De eerste stappen op weg naar de Tweede Wereldoorlog waren gezet.

Von Papen wilde onderzoeken of er een de-escalatie van deze politieke ontwikkelingen plaats kon vinden en besprak met Visser een mogelijke rol hierin voor Nederland.

Wat was Vissers verhaal?

Over deze ontwikkelingen schreef Visser in 1953 een artikel in de Nieuwe Rotterdamse Courant⁹ (NRC):

In 1938 werd ik gezant te Ankara, waar ik Von Papen leerde kennen. Reeds kort na mijn aankomst nodigde hij mij uit voor een diner. In een privé-gesprek na tafel deelde hij mede dat hij de toestand in Europa als zeer gespannen beschouwde en naar middelen zocht om het gevaar af te wenden, waarbij hij op medewerking van Engeland en Nederland scheen te hopen.¹⁰

Dat lijkt de normale gang van zaken. De beide nieuw in Istanboel aangekomen diplomaten zochten elkaar op, wisselden hun politieke analyses en zorgen uit.

Na deze eerste ontmoeting had ik verscheidene besprekingen met Von Papen, die in voortdurende telegrafische verbinding stond met topfiguren te Berlijn. Ik bedoel daarmee niet speciaal Hitler. Berichten en suggesties, die van Duitse zijde tot mij kwamen, besprak ik dan geregeld met de Britse ambassadeur. Onnodig hieraan toe te voegen, dat dit alles geschiedde met medeweten van de Nederlandse regering. Helaas bleven de pogingen vruchteloos, want op 3 September 1939 kwam Duitsland met Frankrijk en Engeland in oorlog.

Visser: “Von Papen echter gaf de moed niet op en zette zijn pogingen voort om aan de strijd spoedig een einde te maken. Uit inlichtingen die hij mij geregeld verstrekte, bleek mij, dat onder de leidinggevende figuren in Berlijn geen overeenstemming van gedachte bestond. Hitler was en bleef een volmaakt onberekenbaar element.”

Visser: “In October bracht Von Papen mij een verzoek over om naar Berlijn te komen, waarheen hij eveneens zou reizen. Ik vertrok naar Den Haag om onze regering te raadplegen, die met de bedoelde reis instemde. Toen ik in Berlijn aankwam, bleken daar de politieke moeilijkheden te zijn toegenomen, zodat de besprekingen aldaar geen doorgang konden vinden.”

Op 10 november 1939 vertrok Visser weer uit Berlijn, er was niets gebeurd, er waren geen diplomatieke ontmoetingen geweest. Op de terugweg ontmoette hij nog een generaal die hem vertelde dat het gerucht dat Duitsland op 11 november Nederland zou binnenvallen niet juist was.

Regering in Londen

Visser bracht rapport uit in Nederland aan de minister van Buitenlandse Zaken Eelco van Kleffens. Deze verzocht Visser naar Londen te reizen, om daar te spreken met vertegenwoordigers van de Engelse regering en te onderzoeken hoe zij tegenover mogelijke vredesverkenningen zouden staan.¹¹ Eventueel zou Nederland hierbij kunnen mediëren.¹² De Engelse boodschap was duidelijk: het wantrouwen tegen Hitler was zeer groot en de kansen voor bemiddeling uiterst gering.

In februari 1940 reisde Visser, na een verblijf in Den Haag, terug naar Turkije. Von Papen bleef proberen de Duitse regering te bewegen vredesverkenningen te beginnen. Kennelijk waren er mensen in de directe kring rond Hitler die aarzelingen hadden bij voortzetting of zelfs uitbreiding van de oorlog. Er werd een nieuw bezoek aan Berlijn voorbereid en een ontmoeting met Mussolini in Rome.

Toen Duitsland op 10 mei 1940 Nederland binnenviel, was het ‘einde oefening’. Von Papen bracht een persoonlijke afscheidsbrief aan Visser naar de Nederlandse ambassade.¹³

Overlijden Jenny Visser-Hooft

Rampspoed overviel Philip Visser toen op 16 september 1939 geheel onverwacht zijn vrouw Jenny Hooft na een kort ziekbed op tweeënvijftigjarige leeftijd in Ankara overleed. Sinds hun huwelijk in 1912 hadden ze zevenentwintig jaar lief en leed gedeeld en enorm grote reizen gemaakt. Het moet een verschrikkelijke slag zijn geweest voor Philip Visser. Opeens stond hij er helemaal alleen voor, het echtpaar had geen kinderen. Jenny’s stoffelijk overschot werd met het stoomschip de Orion naar Nederland gerepatrieerd.¹⁴ Op 4 november 1939 vond de uitvaart plaats op de begraafplaats Eik en Duinen in Den Haag.

Als de we de diplomatieke en persoonlijke tijdslijnen hier naast elkaar leggen, dan valt op dat deze door elkaar heen lopen. Von Papen vroeg Visser, twee weken na het overlijden van zijn echtgenote, mee te gaan naar Berlijn. Zelf reisde hij, waarschijnlijk met de trein, naar Den Haag, terwijl het stoffelijk overschot van zijn vrouw per schip naar Nederland onderweg was. Op 4 november 1939 vond de uitvaart plaats, wat betekende dat Visser haast daags hierna naar Berlijn moet zijn afgereisd voor overleg met Duitse regeringsfunctionarissen. Vervolgens reisde hij aansluitend door naar Londen voor overleg.

Het was de moeilijkste tijd in het leven van Visser na het plotselinge overlijden van zijn geliefde Jenny Visser-Hooft. Was hij wel scherp? Liet hij zich niet meeslepen in de diplomatie kronkelingen van Von Papen. Had Eelco van Kleffens, de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken, Visser niet moeten afhouden van deze acties? Het zijn vragen achteraf.

Na afloop van de Tweede Wereldoorlog werd Von Papen in Duitsland door de Geallieerden gearresteerd. Hij moest zich voor de Internationale Militaire Rechtbank in Neurenberg verantwoorden voor zijn rol voor en tijdens de oorlog. Hij zou onder meer zijn contacten met Visser en zijn pogingen om onderhandelingen van de grond te krijgen tussen het Duitse regime en de Engelsen inbrengen als ontlastende feiten. Visser werd gevraagd daarover een schriftelijke verklaring af te leggen. In dit aansluitende artikel worden deze verwikkelingen geschetst.

Boek: Nederlands laatste ontdekkingsreiziger

Bronnen & Noten ▼