Waterlelies, een bureautafel en een engel

Een bureautafel in het kasteel van Versailles, een zwevende engel in de dom van Güstrow en Monets Waterlelies. Ze lijken allemaal weinig te maken te hebben met de Eerste Wereldoorlog, die we eerder associëren met betonnen forten, oorlogsmonumenten en begraafplaatsen met graven zo ver als het oog reikt. Toch is er een direct verband tussen deze objecten en de strijd die duurde van 1914 tot 1918. De Belgische (reis)schrijvers Peter Jacobs en Erwin De Decker maakten een reis door Europa in de sporen van de nasleep van de Grote Oorlog en schreven daarover een boek.

Het was voor het auteursduo even zoeken naar de bureautafel in het zeventiende-eeuwse Château de Versailles, waar eens de Franse koning Lodewijk XIV resideerde. Het sierlijke meubelstuk speelde op 28 juni 1919 een belangrijke rol bij de ondertekening van het Verdrag van Versailles. Vertegenwoordigers van 27 geallieerde staten en twee Duitsers ondertekenden aan de tafel het vredesverdrag, dat de door de verliezers werd ervaren als een vernederend Diktat. Verspreid over meer dan 400 bladzijden stonden maatregelen die moesten voorkomen dat Duitsland ooit nog een vernietigende oorlog kon beginnen. In de praktijk werd hiermee echter juist de kiem gelegd voor nieuw wapengekletter. Hitler wist grote lagen van het Duitse volk aan te spreken door te fulmineren tegen ‘Versailles’ en begon in 1939 een nieuwe wereldoorlog om de vernedering ongedaan te maken.

Het beroemde (of beruchte) tafeltje staat tegenwoordig niet langer op een prominente plek in de Spiegelzaal, waar in 1919 de ondertekening plaatsvond, maar op een vrij anonieme plek tussen andere meubelstukken. Toeristen kopen niet langer ansichtkaarten met het meubel erop, maar maken selfies met de pracht en praal van de Zonnekoning op de achtergrond.

Zwevende engel

Om de zwevende engel te bekijken reisden de schrijvers af naar de regio Mecklenburg in Noord-Duitsland. Aan het gewelf van de dom in het stadje Güstrow hangt een in 1927 door de Duitse beeldhouwer Ernst Barlach ontworpen engel. Het kunstwerk met de naam Der Schwebende werd hier na de Eerste Wereldoorlog opgehangen ter ere van de lokale oorlogsslachtoffers. De auteurs leggen uit dat de engel die er tegenwoordig hangt niet het origineel is, maar een afgietsel van een afgietsel. Barlachs werk werd ten tijde van nazi-Duitsland als ‘ontaard’ beschouwd. De engel werd in 1937 verwijderd en versmolten. Gelukkig bleef er een kopie bewaard waarvan dit exemplaar ook weer een kopie is.

Behalve de moderne, tijdloze uitstraling van het beeldhouwwerk benoemen de auteurs ook de gelijkenis van het gezicht met dat van beeldhouwster Käthe Kollwitz. Volgens de kunstenaar was deze overeenkomst met zijn collega onbewust, maar geslaagd was deze wel. Dichter en (toneel)schrijver Bertolt Brecht was onder de indruk van het kunstwerk. De bekende Duitser wordt in het boek als volgt geciteerd:

“Hij heeft het gezicht van de onvergetelijke Käthe Kollwitz. Zulke engelen bevallen me.”

Kollwitz komt vaker in het boek voor, als de maakster van de bronzen Mutter mit totem Sohn uit 1937-1939 waarvan een vergrote kopie opgesteld staat in de Neue Wache, de centrale gedenkplaats voor slachtoffers van oorlog en tirannie in Berlijn. “De ingetogen Neue Wache is verpletterend in zijn eenvoud – het triomfalisme is veraf”, concluderen de schrijvers over de gedenkplaats, een voormalig wachthuis uit de negentiende eeuw dat ten tijde van het nationaalsocialisme een plek was van verering van het sterven voor het vaderland.

Ze vinden het als oorlogsmonument beter geslaagd dan Claude Monets Waterlelies. Dit meesterwerk van de Franse kunstschilder Claude Monet was een geschenk aan de Franse staat ter viering van de vrede. De met hem bevriende Georges Clemenceau, premier van de Franse republiek in 1906-1909 en 1917-1920, had hem hiertoe overgehaald. De serie doeken van 2 meter hoog en bij elkaar bijna 100 meter lang vond onderdak in het Parijse Musée de l’Orangerie. Waar het werk van Köllwitz vaak verdriet en rouw verbeeldt en veel andere kunstwerken uit diezelfde periode de vernietiging van de oorlog laten zien, legt volgens de auteurs niemand nog “de link met de verschrikkingen van de oorlog” bij Monets weergave van de waterlelies in de vijver in zijn tuin.

Vennbahn

De schrijvers bleven ook dichterbij huis. Tijdens één van hun excursies konden ze met een flinke aanloop letterlijk over België heen springen. Ze bezichtigden de Vennbahn, een voormalige Duitse spoorwegverbinding door de Hoge Venen, tussen Aken en het groothertogdom Luxemburg. Het traject, tegenwoordig een fietspad, is Belgisch grondgebied, ook daar waar het dwars door Duits grondgebied loopt. De Belgen kregen het als “een extraatje” dankzij het Verdrag van Versailles, zo leggen Jacobs en De Decker uit.

Een andere “curiositeit” die ze bezoeken is het Belgenmonument in Amersfoort. Dit 100 jaar oude bouwwerk in de geest van H.P. Berlage en van de Amsterdamse School werd tussen 1916 en 1918 ontworpen en gebouwd door Belgische soldaten en officieren die in het neutrale Nederland waren ontsnapt aan Duits krijgsgevangenschap. Zij waren in de buurt geïnterneerd en omdat ze niets omhanden hadden, startten ze dit ambitieuze project. Jacobs en De Decker:

“Wat oorspronkelijk bedoeld was als een hommage aan makkers die tijdens hun ballingschap overleden waren, werd een warmhartige hulde aan de Nederlandse opvang van de Belgen.”

Ze vergeten niet te vermelden dat het gebouwd werd met materialen van bedenkelijke kwaliteit, waardoor restauraties telkens weer nodig bleken. “Het is het gebaar dat telt”, concluderen ze.

Huis Doorn (waar de verbannen Duitse keizer Wilhelm II tot zijn dood woonde), het Anti-Kriegs-Museum in Berlijn en Hotel Lotti in Parijs (waar de Belgische delegatie logeerde tijdens het bespreken van de vredesverdragen in 1919) zijn drie voorbeelden van andere locaties die behandeld worden. Het is een niet heel praktische route die de schrijvers door West-Europa volgden, maar de toeristische tips aan het slot van elk hoofdstuk zijn wel nuttig voor wie zelf de beschreven plekken wil bezoeken. De publicatie is rijkelijk geïllustreerd met prachtige oude ansichtkaarten (ook in kleur) uit de eigen collectie van de auteurs. Actuele foto’s van hun reis ontbreken echter, wat een gemis is als voor de lezer onbekende bezienswaardigheden beschreven worden. De variatie in relatief onbekende onderwerpen, zowel op politiek, maatschappelijk als cultureel gebied, maken “Parijs-Berlijn” een afwisselend boek met een originele invalshoek. Jacobs en De Decker tonen hun lezers dat de Eerste Wereldoorlog ook op andere plaatsen sporen heeft nagelaten dan alleen op de voormalige slagvelden van Ieper, Verdun en de Somme.

Boek: Parijs-Berlijn – Een reis door Europa na de Grote Oorlog
Fragment: Hoe neutraal Denemarken profiteerde van de Eerste Wereldoorlog

Bekijk dit boek bij: