Over Wilhelm II, van 1888-1918 de laatste Duitse keizer en koning van Pruisen, hangt voor altijd de schaduw van de Eerste Wereldoorlog. Zijn imperiale ambities, zijn oorlogszuchtige optreden en dito retoriek waren een zeer belangrijke factor in de aanloop daarvan. Toch probeerde Wilhelm op het laatste nippertje vergeefs de mede door hem ontkende storm tot bedaren te brengen. Het tekent zijn onevenwichtige karakter. De onvoorstelbare ramp van de Eerste Wereldoorlog leidde tot zijn aftreden, de afschaffing van de Duitse monarchie en ballingschap in Nederland tot aan zijn dood in 1941, toen de Tweede Wereldoorlog al volop woedde.
Moeilijke start
Wilhelm zag op 27 januari 1859 het levenslicht als oudste zoon van kroonprins Friedrich van Pruisen uit het huis Hohenzollern en prinses Victoria (‘Vicky’) van Engeland; de Engelse koningin Victoria was zijn grootmoeder. Ook met de andere regerende huizen van Europa was de zuigeling op de een of andere wijze verwant.
Wilhelms minderwaardigheidscomplex verergerde doordat zijn moeder haar afkeer van zijn handicap moeilijk kon bedwingen, en aanvankelijk ook dacht dat hij geestelijk niet helemaal in orde was. Ze onderwierp hem aan een spijkerhard programma van lichamelijke en intellectuele exercities, en fysieke therapieën met behulp van spalken, beugels, korsetten en het ‘elektriseren’ van zijn arm. Op zijn beurt had Wilhelm een hekel aan zijn moeder, naast bewondering voor zijn grootmoeder Victoria van Engeland. In tegenstelling tot, en vermoedelijk ook als reactie op de liberale opvattingen van zijn moeder, cultiveerde Wilhelm sterk reactionaire en militaristische zienswijzen.
Opleiding en huwelijk
Na een vooropleiding door de rigide huisleraar Georg Ernst Hinzpeter, die bij Wilhelm een ‘kristalhard egoïsme’ constateerde, bezocht de prins het gymnasium (1874-1877) en volgde gedurende vier semesters een breed vakkenpakket aan de Rheinische Friedrich-Wilhelm-Universität in Bonn.
Keizer en rijk
Op 15 juni 1888 volgde Wilhelm zijn vader Frederik III op. Dit gebeurde in het ‘driekeizerjaar’. Frederik III, een zwaar roker, had al terminale strottenhoofdkanker toen hij op 9 maart na de dood van keizer Wilhelm I de troon besteeg; zijn regeerperiode bedroeg slechts 99 dagen.
Het ‛tweede’ Duitse keizerrijk was een constitutionele monarchie met sterk autocratische trekken, waarin de tegengestelde krachten van conservatisme en liberalisme te maken kregen met de sterke opkomst van de sociaaldemocratie. Het rijk zelf was een bondsstaat of federatie van vorstendommen waarin Pruisen de belangrijkste rol vervulde. De afzonderlijke staten behielden veel soevereine rechten. Wel bezat de keizer veel macht. Hij benoemde de rijkskanselier, de uit de aristocratie gerekruteerde ministers, de hoge ambtenaren en de officieren. Kanselier en ministers waren uitsluitend verantwoording schuldig aan de keizer. Ook het van een bijna militaire geest doortrokken ambtelijke apparaat, de diplomatie en het leger vielen onder direct gezag van de keizer. Het waren conservatieve bolwerken buiten de invloed van de Rijksdag en de politieke partijen.
Wilhelm wilde van Duitsland een wereldmacht maken met een sterke marine – dat was nieuw – om koloniale aspiraties te kunnen verwezenlijken, ‘een plaats onder de zon’, zoals hij dat noemde. Hij wijzigde echter regelmatig van politieke koers, of weigerde op cruciale momenten een besluit te nemen. Het werd toegeschreven aan zijn labiele en impulsieve temperament, met als uiterlijke tekenen sterk autocratische neigingen en een tactloosheid die tot woeste uitvallen leidde, maar ook gepaard ging met verlegenheid.
Anderzijds ontwikkelde hij al jong een liefde voor wetenschap, techniek, maar ook voor klassieke archeologie en de zee; van sommige jaren verbracht Wilhelm tweehonderd dagen op zee, op zijn grote jacht Hohenzollern II. Als keizer stichtte hij in 1911 de Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft (na de Tweede Wereldoorlog Max-Planck-Institut geheten) voor wetenschappelijk onderzoek. Een operetteachtige liefde voor uiterlijk vertoon en soms zelf ontworpen uniformen en militaire spektakels was een andere duurzame neiging.
Prioriteiten en politiek
In 1890 ontsloeg Wilhelm II Bismarck; diens opvolger was graaf Leo von Caprivi de Caprara de Montecuccoli (1831-1899), een Pruisisch militair zonder staatkundige ervaring.
Wilhelm II kon nu zijn Neue Kurs volgen, waarin overigens geen duidelijke lijn was te ontwaren. Hij ontbond het in 1887 gesloten Herverzekeringsverdrag met Rusland, waardoor een ongewenste toenadering van Frankrijk en Rusland werd bevorderd. Wilhelms agressieve Weltpolitik behelsde een door Engeland met argwaan aanschouwd vlootprogramma en uitbreiding van de koloniale ambities in Afrika, die onder meer leidden tot de Namibische genocide van 1904. Eerder toegezegde steun aan de Zuid-Afrikaanse boeren werd snel ingetrokken toen in 1899 de Tweede Boerenoorlog uitbrak.
Eén van Wilhelms vele blunders op het internationale toneel was zijn ‘Hunnenrede’ in 1900, bij het vertrek van het Duitse Oost-Aziatische Expeditiekorps naar China, om daar de Bokseropstand neer te slaan. Wilhelm vergeleek de Duitse troepen met de horden van Attila de Hun. Dankzij deze malle analogie werden de Duitsers in de Engelstalige wereld lang voor ‛Hunnen’ uitgescholden. ‘Pardon wordt niet gegeven,’ bralde Wilhelm.
Gevangenen worden niet gemaakt. Hanteert uw wapens zo, dat duizend jaar lang geen Chinees het meer waagt, een Duitser scheef aan te kijken.
Maar het door de keizer opgezweepte regiment arriveerde te laat om nog deel te nemen aan het verslaan van de Boksers.
Ook Wilhelm mat zich in zijn eerste jaren als keizer een sociale houding aan, om de door hem al evenzeer verafschuwde socialisten tegen te werken. Maar ondanks dat in 1889 ook het eerste wettelijke staatspensioenfonds was ingevoerd, met een pensioengerechtigde leeftijd van zeventig jaar, werd de socialistische SPD in 1893 de grootste partij van Duitsland.
Feestgedruis onder donkere wolken
Nadat Oostenrijk-Hongarije in 1908 Bosnië en Herzegovina had geannexeerd, vond in 1912-1913 de Eerste Balkanoorlog plaats; de Slavische landen en Griekenland maakten zich onder leiding van Rusland op om het Europese deel van het verzwakte Osmaanse rijk te verdelen. In de Tweede Balkanoorlog (1913) streden Servië, Roemenië en Griekenland tegen Bulgarije om het veroverde gebied anders te verdelen. Duitsland sloot in 1913 een militair verdrag met Turkije. In ditzelfde jaar was de vredessterkte van het Duitse leger vergroot tot ongeveer 800.000 man. Op deze vergroting antwoordde Frankrijk met de instelling van de driejarige dienstplicht. Langzaam maar gestaag werd het Europese toneel gereedgemaakt voor de tot dusver grootste slachting in de geschiedenis: de Eerste Wereldoorlog.
Het tweede feest van 1913 was het vijfentwintigjarig, zilveren jubileum van Wilhelm II als Duits keizer, dat meegevierd werd door het hele Duitse volk. Net als het derde feest, het honderdjarig bevrijdingsfeest 1813-1913 van de Franse, Napoleontische overheersing.
Eerste Wereldoorlog
Na de moord op de Oostenrijkse troonopvolger Franz Ferdinand en zijn vrouw op 28 juni 1914 verzekerde Wilhelm bondgenoot Oostenrijk-Hongarije met zijn gebruikelijke onbesuisdheid van de onvoorwaardelijke steun van Berlijn. Toen bleek dat Rusland zich niet afzijdig zou houden, keerde Wilhelm van vakantie schielijk naar Berlijn terug. Vervolgens deed hij er alles aan om het daadwerkelijk uitbreken van de oorlog te voorkomen. Hij schreef bijvoorbeeld verzoenende brieven aan zijn neef tsaar Nicolaas II. Maar zijn eigen ministers en legerleiding stuurden wel op het conflict aan, en voerden Duitsland met algemene mobilisatie en een oorlogsverklaring aan Rusland de strijd in.
Aftreden
Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog telde Duitsland meer dan een half miljoen oorlogsweduwen en bijna een miljoen oorlogswezen. Een muiterij onder marinematrozen in Kiel en Wilhelmshaven leidde ook tot opstanden in Beieren en de hoofdstad Berlijn: de Novemberrevolutie van 1918. Nadat een nieuwe grondwet in werking was getreden, probeerde de nieuwe kanselier Max von Baden keizer Wilhelm tevergeefs tot aftreden over te halen. Ook toen duidelijk werd dat de legerleiding hem niet langer steunde, wilde hij echter niet toegeven. Op 9 november maakte Von Baden op eigen initiatief in Berlijn het aftreden van Wilhelm bekend. Hij hoopte daarmee de monarchie nog te redden, maar kroonprins Wilhelm werd niet geaccepteerd door de politieke partijen. Duitsland werd een republiek.
Verblijf in Nederland
Wilhelm bevond zich tijdens zijn afzetting in het westelijk hoofdkwartier in Spa. Hij durfde niet terug te reizen naar Duitsland, omdat hij bang was om net als de Russische tsaar te worden vermoord. Op uitnodiging van koningin Wilhelmina vluchtte hij ‘na zware innerlijke strijd’ naar Nederland, waar hij vroeg in de ochtend van 10 november 1918 bij Eijsden aankwam. Op de dag van de wapenstilstand, 11 november, arriveerde hij in kasteel Amerongen, waar hij op 28 november de troonsafstand tekende. Op voorwaarde dat hij geen politieke activiteiten zou ontwikkelen, verleende Nederland de voormalige keizer asiel, tot woede van Frankrijk en Engeland.
Het Duitse keizerrijk was niet meer, evenals het tsarenrijk en de op 31 oktober gevallen dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije; ook het eeuwenoude Osmaanse rijk verdween. Alle Duitse vorstendommen bliezen eveneens de laatste adem uit, terwijl Wilhelm aan zijn laatste, lange levensfase begon als balling in Nederland.
Huis Doorn
Op kasteel Amerongen bleef Wilhelm anderhalf jaar te gast bij graaf Bentinck, waarna hij verhuisde naar het door hem gekochte Huis Doorn. Intussen was ook het gevaar van uitlevering aan de geallieerden geweken. Uit Duitsland arriveerden negenenvijftig wagons met zijn persoonlijke bezittingen. Behalve meubelen, uniformen, juwelen en dergelijke waren ook zijn verzamelingen aanwezig, waaronder zijn befaamde collectie tabaks- en snuifdozen. Een deel van deze bezittingen is tijdens de Tweede Wereldoorlog weer naar Berlijn overgebracht en is vervolgens in Rusland terechtgekomen. Wat achterbleef is in het tot museum herschapen Huis Doorn te bewonderen.
Prinses Hermine
Auguste Victoria’s gezondheid ging hard achteruit na de zelfmoord van hun zoon Joachim in 1920. Ze overleed op 11 april 1921 in Huis Doorn en werd begraven in de Antikentempel te Potsdam. Meer dan 200.000 mensen kwamen haar de laatste eer bewijzen. Het overlijden van Auguste Victoria was een zware klap voor Wilhelm, die pas in Doorn een echt hechte band met zijn echtgenote had opgebouwd.
Een jaar later huwde hij de bijna dertig jaar jongere weduwe prinses Hermine Reuss zu Greiz, die hem zes jaar zou overleven. De staf van Huis Doorn moest haar ‘keizerin’ noemen.
Dood
Op 1 maart 1941 werd Wilhelm II onwel tijdens het houtzagen op zijn landgoed. Na enkele weken knapte hij nog op, maar op 3 juni kreeg hij plotseling hevige pijnen en ademhalingsproblemen. Zijn toestand verslechterde snel. In de avonduren verloor hij het bewustzijn. De voormalige keizer overleed de volgende dag op 82-jarige leeftijd aan een longembolie. Zijn echtgenote Hermine, zijn dochter Victoria Louise en zijn adjudant Sigurd von Ilsemann waren daarbij aanwezig.
Wilhelm wilde niet in Duitsland begraven worden. Hij wilde pas terugkeren als zijn vaderland weer een monarchie zou zijn. Zoals testamentair bepaald werd hij gebalsemd en bijgezet in een pompeus mausoleum op het landgoed van Huis Doorn. Voor deze gelegenheid arriveerden veel Duitse hoogwaardigheidsbekleders, zoals Seyss-Inquart, veldmaarschalk August von Mackensen, admiraal Wilhelm Canaris en admiraal Hermann Densch.
Ofschoon ook Wilhelm een antisemiet was en aan het begin van de oorlog felicitaties over de successen naar Duitsland stuurde, moest hij in tegenstelling tot leden van zijn familie weinig van de nazi’s hebben en dat was wederzijds; de Duitse bezetters grendelden Huis Doorn zelfs af van de buitenwereld.
Hermine vertrok na zijn overlijden naar Duitsland, waar ze in 1947 onder de Sovjetbezetting overleed.
– Philipp Blom, De duizelingwekkende jaren. Europa 1900-1914 (Amsterdam 2009).
– Jan J.B. Kuipers, Der Kaiser! Glorie & ondergang van keizer Wilhelm II (Zutphen 2015).
– Golo Mann, Wilhelm II. (München e.a. 1964).
– John C.G. Röhl, Keizer Wilhelm II. Een biografie (Amsterdam 2015).
