Willem van Oranje – Vader des Vaderlands

Willem van Oranje (1533-1584), ook wel Willem de Zwijger was stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht en leider van de opstand tegen de Spaanse machthebbers in de zestiende eeuw. Hij wordt ook wel ‘Vader des Vaderlands’ genoemd. Werd vermoord door Balthasar Gerards. Wie was Willem van Oranje?

Willem van Nassau werd in 1533 geboren als oudste zoon van Willem de Rijke en Juliana van Stolberg. Hij groeide op op Slot Dillenburg tussen Keulen Frankfurt in een tijd dat het lutheranisme net opkwam als tegenhanger van het katholieke geloof. Willem’s ouders voedden de jonge Willem protestants op.

De erfenis

Over Willem’s vroege jeugd is vrij weinig bekend, maar zijn leven kreeg onverwacht een wending toen in 1544 zijn neef Rene van Chalon dodelijk werd getroffen door een kogel. Deze graaf van Nassau en prins van Oranje had zelf geen erfgenamen en liet zijn volledige erfenis na aan zijn neefje Willem. Om voor de erfenis in aanmerking te komen moest Willem echter wel katholiek worden opgevoed. Zijn vader stemde daarmee in en Willem vertrok vervolgens op zijn elfde naar de Nederlanden, om daar een katholieke opvoeding te krijgen. Eerst in Breda en daarna in Brussel aan het hof van Maria van Hongarije.

Willem veranderde van onbeduidend protestants jongetje tot een vermogende, katholieke, prins van Oranje.

In 1551 trouwde de achttienjarige Willem met de even oude Anna van Buren (ook wel Anna van Egmond). Dankzij haar groeide zijn vermogen verder en werd hij een edelman met veel aanzien. Door zijn huwelijk was Willem nu prins van Oranje, graaf van Nassau, Katzenelnbogen, Vianden, Buren, Lingen en Leerdam, markies van Veere en Bergen op Zoom en baron van Breda, IJselstein, Diest en Cuyk. Het huwelijk was goed, zo blijkt uit brieven die de twee elkaar schreven.

Willem aan het hof van Karel V

De Nederlanden werden op dat moment bestuurd door keizer Karel V. In 1555 gaf deze het bestuur over aan zijn zoon Filips II. Willem bekleedde onder Karel V en Filips II belangrijke functies. Hij was legeraanvoerder, in 1556 werd hij benoemd tot ridder in de Orde van het Gulden Vlies en in 1559 werd hij stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. De band tussen Filips II en Willem verslechterde na enige tijd, onder meer doordat Filips II niet zo’n goede band had met de adel en behoorlijk streng optrad tegen de protestanten.

In 1558 werd Willem getroffen door een persoonlijk drama; zijn vrouw Anna van Buren overleed op vijfentwintigjarige leeftijd. Zij had hem tegen die tijd drie kinderen geschonken. Drie jaar na haar overlijden trouwde Willem met Anna van Saksen. Dit was puur een politiek huwelijk, omdat Van Saksen onder voogdij stond van twee machtige Duitse vorsten. Willem hoopte dat deze vorsten hem vanwege het huwelijk zouden steunen om onafhankelijker te worden van koning Filips II. Omdat Anna protestants was, werd de verstandshouding tussen Willem en Filip nog slechter. Uiteindelijk vluchtte Willem naar zijn moeder in slot Dillenburg, om te ontkomen aan de godsdienstvervolging.

Ontvoering van de erfopvolger

Om de druk op Willem op te voeren werd kort nadat de prins het land uit was gevlucht zijn oudste zoon Filips-Willem uit Leuven ontvoerd en als gijzelaar vastgehouden aan het Spaanse hof. Hij zou daar zijn hele leven blijven en trouwde met de Franse prinses Eléonora de Bourbon. Toen deze oudste zoon van de Vader des Vaderlands in 1618 kinderloos stierf, erfde zijn halfbroer Maurits al zijn bezittingen, inclusief het prinsdom van Oranje.

Het huwelijk tussen Willem en Anna van Saksen werd een drama, naar verluidt onder meer doordat Anna veel dronk en bij vlagen last had van hysterie. Kort nadat zij Willem een zoon had geschonken, Maurits van Oranje, vluchtte zij naar Keulen waar zij een verhouding begon met iemand anders. Dit was voor Willem aanleiding om een scheiding aan te vragen. Dat was nogal moeilijk in die tijd, maar in 1571 werd de scheiding in het geheim toch uitgesproken door Calvinistische theologen.

Video-college: ‘Was Willem van Oranje een terroristenleider?’

De strijd begint

Intussen zat Willem nog altijd in Dillenburg, omdat hij in Nederlanden niet meer veilig was. Vanuit Dillenburg probeerde hij een leger op te bouwen waarmee hij de Spanjaarden te bestrijden. Hij kreeg daarbij hulp van zijn vier broers: Jan, Lodewijk, Adolf en Hendrik. Broer Adolf sneuvelde in 1568 bij de Slag van Heiligerlee, de eerste poging om Nederland binnen te vallen.

De andere pogingen waren eveneens weinig succesvol. Broers Lodewijk en Hendrik sneuvelden eveneens in de strijd. In 1572 probeerde Willem het nog een keer nadat de Geuzen op 1 april Den Briel hadden ingenomen. Hij zou daarbij steun krijgen van verschillende Franse hugenoten, maar die werden op 24 augustus tijdens de Bartholomeüsnacht veelal vermoord. Doordat de steun uitbleef, moest Willem zich weer terugtrekken. Dit keer week hij uit naar Holland, waar de Geuzen wel stand hadden weten te houden.

Leidens ontzet

In 1574 werd Willem ernstig ziek. Precies op dat moment had de nieuwe Spaanse landvoogd (Requesens) echter een beleg geslagen rond Leiden. Hoewel de Leidenaren hevig verzet boden, waren ze op den duur zo uitgehongerd dat ze bijna zwichtten voor de Spanjaarden. Dat zou vanwege de strategische ligging een drama zijn voor heel Holland. Daarop besloot de zieke Willem dat omliggende dijken moesten worden doorgestoken en sluizen moesten worden geopend om het land te laten overlopen en de Spaanse legers weg te jagen. Dit lukte pas drie maanden later. Op 3 oktober bevrijdden de Watergeuzen Leiden en gaven de uitgehongerde bevolking hutspot en zure haring, waar veel ondervoede inwoners overigens alsnog aan overleden. Voor hun heldenmoed werden de Leidenaren beloond met een eigen universiteit.

De derde vrouw

Willem herstelde en trouwde in 1575 met zijn derde vrouw, Charlotte de Bourbon. Door dit huwelijk probeerde hij de banden met de Fransen te verstevigen, aangezien hij aan de Duitse vorsten weinig had gehad. Dit huwelijk was ook tamelijk gelukkig. Charlotte schonk Willem zes dochters. Ook verzorgde ze zijn andere kinderen.

Na de overwinning op de Spanjaarden bij Leiden, werd de roep om onafhankelijkheid steeds groter. In 1576 sloten alle Nederlandse gewesten zich bij elkaar aan via de Pacificatie van Gent. Hierbij werd ook godsdienstvrijheid bedongen. De Nederlandse eenheid leek een feit, Willem van Oranje was populairder dan ooit.

Onenigheid tussen noord en zuid

Het lukte Willem van Oranje echter niet om de eenheid tussen noord en zuid te bewaren, vooral op het gebied van godsdienst bleken de verschillen te groot. In 1579 sloten de zuidelijke gewesten de Unie van Atrecht waarin zij aangaven dat ze in vrede met de Spanjaarden wilden leven. Dankzij Willem’s broer Jan van Nassau kwam er vervolgens een Unie van Utrecht waarin de noordelijke gewesten en de grote steden in Brabant en Vlaanderen afsprakenzich juist wél te verzetten tegen de Spaanse overheersers.

Omdat Filips II Willem als een grote vijand zag, werd hij in 1580 vogelvrij verklaard en kwamen er 25.000 dukaten op zijn hoofd te staan. In 1582 raakte Willem gewond bij een aanslag in Antwerpen. Charlotte verzorgde hem, maar dat putte haar zo uit, dat ze een paar dagen nadat Willem weer was opgeknapt zelf op 36-jarige leeftijd overleed.

Toen Filips II door de Noordelijke gewesten niet meer werd erkend als koning, moest er een nieuw staatshoofd komen. Dit werd de hertog van Anjou. Op aandringen van Willem van Oranje werd hij in 1581 door de Staten-Generaal aangesteld als soeverein “vorst en heer der Nederlanden”. Hij bleek echter niet zo’n hele sterke en betrouwbare leider, waardoor Willem’s populariteit een deuk op liep. De hertog overleed in 1584 en er werden onderhandelingen gestart om Willem tot graaf te benoemen.

Na de dood van Charlotte trouwde Willem een jaar later met zijn vierde vrouw, Louise de Coligny. Dat zij Frans was, maakte Willem nog minder populair. Na de hertog van Anjou hadden mensen weinig vertrouwen meer in de Fransen. Op hun huwelijk in 1583 kwamen dan ook verschillende mensen uit protest niet opdagen. Kort na hun huwelijk baarde Louise een zoon, de latere stadhouder Frederik Hendrik.

De moord op Willem van Oranje

Op 10 juli 1584 werd Willem van Oranje net voor de lunch in het Prinsenhof in Delft aangesproken door een man die vroeg hem een paspoort te verschaffen. Willem zei dat hij eerst even ging eten en daarna tijd voor hem zou maken. De man bleef met enkele anderen staan wachten bij de trap. Toen Willem na het eten even stond te praten met iemand bij de trap dook de man weer op en en vuurde drie kogels op Willem af. Die man was Balthasar Gerards.

Twee kogels gingen dwars door Willem’s longen en maag, waardoor hij al vrij snel bezweek. Volgens de overlevering waren zijn laatste woorden:

“Heere Godt weest mijn siele ghenadich,
ick ben seer gequetst,
Heere Godt weest mijn siele,
ende dit arme volck ghenadich!…”

Of in het Frans (de laatste zin):

“Mon Dieu, mon dieu, ayez pitié de mon âme et de ce pauvre peuple.”

Recent onderzoek heeft echter aangetoond dat Willem van Oranje onmogelijk nog laatste woorden kon uitspreken. Hij was namelijk op slag dood.

Laatste rustplaats

Willem van Oranje werd begraven in de koninklijke grafkelder in de Nieuwe Kerk in Delft. Normaal gesproken zou hij zijn laatste rustplaats hebben gekregen in Breda, maar omdat die stad in 1584 in handen was van de Spanjaarden week men uit naar Delft.

Balthasar Gerards werd kort na de moord opgepakt, gemarteld en ter dood veroordeeld. Het vonnis werd op 13 juli 1584 voltrokken. Na Willems dood viel de het bestuur in handen van landsadvocaat Johan van Oldenbarnevelt. Willem’s zoon Maurits voerde het leger aan.

Canonclip: Willem van Oranje