Acht dictators uit de 20e eeuw ontleed

‘How to be a dictator’, dat is de oorspronkelijke titel van het boek van de Nederlandse historicus Frank Diköter, dat in het Nederlands is uitgegeven als ‘Acht dictators uit de 20e eeuw’. Een stap-voor-stap handleiding voor lezers met dictatoriale ambities is het niet. Beschreven wordt wel hoe deze historische alleenheersers aan de macht kwamen, maar vooral hoe ze deze behielden. De auteur zoekt overeenkomsten in hoe deze acht personen te werk gingen en richt zich daarbij met name op de persoonlijkheidscultus die rond hen allen werd gevormd.

De auteur is gespecialiseerd in de moderne geschiedenis van China. Zijn in 2010 verschenen boek ‘Mao’s Massamoord’, over de door Mao Zedongs moderniseringsbeleid veroorzaakte Chinese hongersnood van 1958-1962, won de Samuel Johnson Prize, een jaarlijkse Britse prijs voor in het Engels uitgegeven non-fictie (tegenwoordig de Baillie Gifford Prize). De communistische Chinese dictator is één van de acht personen die in zijn nieuwste boek ter sprake komt. Diköter beschrijft hoe de dictator erop voorstond dat hij zich had opgewerkt vanuit de armoede waarin hij op het platteland was opgegroeid. Hij presenteerde zich als een eenvoudige man, die echter door zijn vele talenten en zijn onvermoeide inzet voorbestemd was om het land te leiden. De na een jarenlange guerrillastrijd, zowel tegen nationalisten als de Japanse bezetter, in 1949 aangetreden leider van de Volksrepubliek China zou zich door zijn volgelingen de ‘grote revolutionaire roerganger’ en de ‘leidende ster’ laten noemen.

Goddelijke roeping

De combinatie van het beschikken over een bescheiden persoonlijkheid enerzijds en het hebben van een goddelijke roeping anderzijds kenmerkt vrijwel alle door Diköter beschreven alleenheersers. Sovjetleider Jozef Stalin liet zich in de woorden van de auteur portretteren “als de nieuwe messias, een supermens wiens naam tijdens alle parades op het Rode Plein uit miljoenen kelen schalde”. In plaats van zich echter op zijn borst te kloppen, verklaarde hij zelf dat alle politieke overwinningen te danken waren aan zijn voorganger Lenin. Naar eigen zeggen verdiende hij slechts een luttele 500 roebel per maand en woonde hij in een huis met slechts drie ramen, waarin geeneens genoeg slaapkamers waren voor zijn kinderen. De communistische leider deelde evenwel niet in het tragische lot dat in 1932 miljoenen van zijn onderdanen op het platteland trof. Ze stierven de hongersnood door toedoen van Stalins collectivisatiecampagne, maar – aldus de schrijver – “zelfs boeren die gras en boomschors aten, moesten hun leider prijzen”.

Belangrijk voor de instandhouding van de persoonlijkheidscultus waren ‘merchandise’, monumenten en megabouwprojecten. In China werden zoveel speldjes met het portret van Mao geproduceerd (in 1968 vijftig miljoen per maand), dat er een tekort aan aluminium ontstond voor andere industriële doeleinden. De grote leider riep daarom in 1969 de productie een halt toe onder het motto: “Geef mij mijn vliegtuigen terug”. In 1968 was vierduizend ton plastic nodig voor de omslag van het Rode Boekje, het zakboekje met daarin Mao’s gedachtegoed. Om de massaproductie ervan te kunnen garanderen, werd in 1966 onder andere de productie van plastic speelgoed verboden.

De Noord-Koreaanse leider Kim Il-Sung liet in zijn geboorteplaats Mangyondae, dat tijdens zijn regeerperiode door miljoenen arbeiders en studenten werd bezocht, gedenktekens oprichten, onder andere bij zijn favoriete visplekje en bij de heuvel waar hij vanaf sleedde. De Roemeense dictator Nicolae Ceaușescu maakte het helemaal bont met de bouw van een gigantisch paleis met ruim duizend kamers en dat in kubieke meters groter is dan de Grote Piramide van Gizeh.

Gruwelen

Wat wreedheid betreft overtreffen de door Diköter beschreven dictators elkaar niet of nauwelijks. Al was de Ethiopische despoot Mengistu Haile Mariam de enige die onder zijn bureau in zijn paleis de stoffelijke resten liet begraven van zijn voorganger. Dat was de laatste Ethiopische keizer Haile Selassie die in 1975 onder verdachte omstandigheden stierf. De Haïtiaanse leider François Duvalier schrok ook nergens voor terug. Na afloop van een in 1963 door hem georkestreerde politieke afrekening lagen in Port-au-Prince de lichamen van zijn slachtoffers te rotten langs de straten. Duvalier voelde zich tot de voodoo-religie aangetrokken en liet zich, vanwege zijn achtergrond als arts, ‘Papa Doc’ noemen. Hij vierde kort na het bloedbad de eerste verjaardag van zijn herverkiezing. Voor zijn paleis werd toen gedanst en gezongen door tienduizenden van het platteland aangevoerde Haïtianen. Zelf noemde hij zichzelf “een onstoffelijk wezen”, maar het Amerikaanse Newsweek verklaarde hem “volkomen en ongeneeslijk geschift”.

Erkenning

Behalve de eerder genoemde dictators worden ook Benito Mussolini en Adolf Hitler ontleed. Eerstgenoemde liet in zijn kantoor in het Palazzo Venezia het licht altijd branden, zodat de Italianen dachten dat hij zich dag en nacht voor de natie inzette. Erkenning, dat is waar alle door Diköter behandelde despoten naar smachtten. Zonder de hielenlikkers om zich heen waren ze niets, al werden diezelfde discipelen vaak wel een kopje kleiner gemaakt als ze uit de gratie waren geraakt. Bevestiging van hun machtspositie vonden sommige dictators ook in het buitenland. Zo beschrijft Diköter hoe Ceaușescu in 1978 een staatsbezoek bracht aan Buckingham Palace. De Britse ambassadeur in Roemenië had in een vertrouwelijke memo gewaarschuwd dat de Roemeense leider “tot de grootste dictators van deze tijd behoort”, maar koningin Elisabeth ontving hem met alle egards en onderscheidde hem met de Orde van het Bad. De Roemeense tiran was in 1977 de trotse bezitter van ongeveer vijftig buitenlandse eretekens.

Persoonscultus

Frank Diköter noemt in dit vlot geschreven boek angst als belangrijke pijler van de dictatoriale machtsbasis. Door af te rekenen met politieke tegenstanders en door een gevreesd politie- en veiligheidsapparaat op te richten, onderdrukten ze hun onderdanen. Uit angst – en niet zozeer uit aanbidding – stelden die zich gewillig op en klapten of juichten ze als hun leider daar om vroeg. Natuurlijk is die constatering niet onjuist, al moet de individuele verantwoordelijkheid van gewone burgers niet uitgevlakt worden. Zo is het bekend dat in nazi-Duitsland de Gestapo over naar verhouding maar weinig medewerkers beschikte; het waren gewone Duitsers die elkaar aangaven en daarmee zelf – vrijwillig – mede vorm gaven aan het terreurregime. Collectieve schuld, daarover gaat dit boek niet. Het geeft echter een uitstekende uitleg over de belangrijke rol die de ontwikkeling van een persoonscultus speelde bij de totstandkoming en consolidering van twintigste-eeuwse dictaturen. Voor de lezer van nu bevat het overtuigende aanwijzingen voor het herkennen van hedendaagse dictators in de dop.

Boek: Acht dictators uit de twintigste eeuw
Ook interessant: Dictators: een Arabische geschiedenis

Bekijk dit boek bij: