De katholiek Balthasar Gerards maakte op 10 juli 1584 een einde aan het leven van Willem van Oranje. De leider van de Nederlandse Opstand werd in het Prinsenhof in Delft van dichtbij neergeschoten. Door deze gebeurtenis is Balthasar Gerards onlosmakelijk met de Nederlandse geschiedenis verbonden. Wie was hij?
Op twaalfjarige leeftijd vertrok Balthasar voor studie naar de stad Dole, de toenmalige hoofdstad van Franche-Comté, een regio in het oosten van het huidige Frankrijk. Willem van Oranje was daar ooit stadhouder. Wat Balthasar Gerards betreft was Willem echter een verrader, omdat hij zich het lot aantrok van de protestanten die zich verzetten tegen de Spaanse overheersing van Nederland.
Willem van Oranje vogelvrij
Nadat Willem van Oranje de Spaanse koning Filips II in 1580 liet weten dat hij de onderdrukking van de ketters (protestanten) fout achtte en de kant koos van opstandige edelen, werd hij uiteindelijk vogelvrij verklaard en kreeg hij bovendien te horen dat hij zich nooit meer in de Nederlanden mocht laten zien.
Of hij dit alleen besloot vanwege zijn liefde voor het katholicisme is niet helemaal duidelijk. Filips II had bij het uitspreken van de ban eveneens vastgesteld dat de moordenaar van Willem van Oranje 25.000 gouden kronen (naar huidige maatstaven ruim 3 miljoen euro) zou ontvangen en bovendien in de adelstand zou worden verheven.
Mislukte aanslag
Willem van Oranje bevond zich op dat moment in het Prinsenhof in Delft. Tijdens zijn reis naar die plaats, maakte Balthasar Gerards een tussenstop bij zijn neef Jean Duprel in Luxemburg. Hier hoorde hij dat ene Jean Jaureguy een succesvolle aanslag had gepleegd op Willem van Oranje. In werkelijkheid was die aanslag echter mislukt. Willem van Oranje was door een pistoolschot achter zijn oor geraakt, maar niet dodelijk verwond. Jean Jaureguy was onmiddellijk na de aanslag doodgeschoten door een lijfwacht van de prins van Oranje.
Balthasar vernam na enige tijd dat de aanslag toch niet gelukt was. Hij vergezelde zijn neef Duprel hierna tijdens enkele veldtochten en hoopte zo in de buurt te komen van de prins van Oranje. Het was zijn bedoeling om dan over te lopen naar de protestanten om zo in de nabijheid de vogelvrij verklaarde prins te komen. De veldtochten brachten Balthasar echter helemaal niet dichter bij Willem van Oranje. Hij vroeg tweemaal ontslag aan bij zijn neef maar deze weigerde. Maart 1584 besloot Balthasar Gerards er daarom maar stiekem tussenuit te knijpen.
Gerards bracht hierna een bezoek aan de hertog van Parma, Alexander Farnese, op dat moment landvoogd van de Nederlanden. Bij deze landvoogd uit Gerards zijn zorgen over het feit dat Willem van Oranje nog steeds niet is gedood, ondanks de uitspraak van koning Filips II. De hertog van Parma had weinig vertrouwen in Balthasar Gerards maar liet uiteindelijk weten dat deze zijn gang maar moest gaan, als hij maar niet zijn naam zou noemen wanneer hij onverhoopt werd overmeesterd.
List van Balthasar Gerards
Mei 1584 arriveerde Balthasar Gerards in Delft. Hij huurde een kamer in herberg De Diamant in de Choorstraat. Deze herberg was slechts enkele honderden meters verwijderd van het Prinsenhof waar Willem van Oranje nog altijd verbleef. Al snel besloot Gerards tot actie over te gaan. Hij nam een valse naam aan, François Guyon, en leverde bij het Prinsenhof een brief af voor Willem van Oranje.
Enkele dagen later werd Balthasar Gerards naar aanleiding van deze brief ontvangen door Willems adviseur. Gerards gaf toen aan dat hij een protestant uit deFranche-Comté was die in dienst wilde treden van de prins van Oranje. Hij werd hierna inderdaad in dienst genomen en op reis gestuurd naar Frankrijk. Hoewel dit Balthasar slecht uitkwam ging hij toch op pad. Op de terugweg kocht hij van het geld dat hij had meegekregen twee pistolen.
De moord op Willem van Oranje volgens een televisieserie uit 1984 (gedramatiseerd)
De moord op Willem van Oranje
Terug in Delft meldde Balthasar zich op 10 juli 1584 weer aan het Prinsenhof, waar hij Willem van Oranje liet weten graag een gesprek met hem te voeren. Deze antwoordde dat hij hem na het middageten te woord wilde staan. Balthasar Gerards keerde hierna snel terug naar zijn herberg, pakte zijn pistolen en ging weer naar het Prinsenhof.
“Heere Godt weest mijn siele ghenadich,
ick ben seer gequetst,
Heere Godt weest mijn siele,
ende dit arme volck ghenadich!…
Of in het Frans (de laatste zin):
“Mon Dieu, mon dieu, ayez pitié de mon âme et de ce pauvre peuple.”
Recent onderzoek heeft echter aangetoond dat Willem van Oranje onmogelijk nog laatste woorden kon uitspreken. Hij was namelijk op slag dood. Mocht er toch nog tijd zijn geweest voor stichtelijke laatste woorden, dan hoorde Balthasar deze hoogstwaarschijnlijk niet. Nadat hij de schoten had gelost nam begrijpelijker gelijk de benen. Hij rende het Prinsenhof uit en klom over de stadsmuur van Delft. Hier werd hij echter in de kraag gevat. Hem wachtte hierna een periode van gruwelijke martelingen.
Marteling en executie
Nadat Balthasar Gerards in de kraag was gevat, werd hij opgesloten. Hij legde een verklaring af over zijn daden en legde daarin uit waarom hij de moord had gepleegd. De schepenen (wetgevende bestuurders van de stad) besloten hem te vervolgen om er achter te komen wie hem opdracht gaf voor zijn daad en wie er verder bij betrokken waren. Gerards liet namelijk niet veel los. Folteren leek de schepenen daarom een goede methode om de identiteit van de opdrachtgever(s) alsnog te achterhalen.
De moordenaar kreeg hierna daarom schoenen van hondenleer aan en werd voor een vuur neergezet. Het leer kromp hierdoor waardoor ook zijn voeten verbrandden. Dit was klaarblijkelijk nog niet genoeg. Na deze foltering hielden beulen gloeiende fakkels onder Balthasars oksels en werden er naalden en spijkers onder zijn nagels gestoken. De katholiek ging ook hierdoor naar verluidt echter niet spreken.
Volgens sommige berichten zou tijdens de foltering ook het geslachtsdeel van Balthasar Gerards zijn afgesneden. Ondanks alle foltering vertelde de moordenaar niet welke andere personen betrokken zouden zijn geweest bij de moord op Willem van Oranje. Wel liet hij naar verluidt de naam van Parma vallen.
Balthasar Gerards werd uiteindelijk ter dood veroordeeld. Het vonnis werd op 14 juli 1584 voltrokken. Dit door middel van vierendeling. De verschillende ledematen werden hierna op de toegangspoorten van Delft ’tentoongesteld’. Een fragment uit het vonnis:
“…omme aldaer eerst zijn rechterhant, daer hy het voorsz. verradisch moordadighe feyt mede bedreven heeft, met een gloeyende toesluytende yzer geschroyet ende afghebrant te worden, ende dat daer naer met gloeyende tanghen tot ses reysen ende verscheyden plaetsen so aen aermen, beenen, en t’gheen daer sijn lichaem meest met vleesch becleedt is, het vleesch uutgebrant en afghenepen sal worden, ende dat hij daer nae levendich aen vier quartieren ghehouden sal worden, beghinnende van onderen ende ten laesten hem den buijck opgesneden ende zijn hart levendich uuijtgenomen ende in sijn ansichte geworpen ende daernae zijn hooft affgehouden zal worden ende dat zijn vier quartieren opten bolwercken van der Haechpoorte, Oostpoorte, Ketelpoorte ende Waterslootschepoorte deser stede uuijtgehangen ende zijn hooft opte Schooltoorn achter het logement des voornoemden heeren Prince op een staecke gestelt, sullen worden, verclarende alle syne goeden geconfisqueert ten proffijte van den Heer.”
In hedendaags Nederlands:
“Zijn rechterhand, waarmee hij het moorddadige feit mede gepleegd heeft, zal met een gloeiende tang worden afgeknepen; vervolgens zal men met gloeiende tangen op verscheidene plaatsen op zijn lichaam, zoals zijn armen, benen en tenen waar het meeste vlees zit, het vlees afknijpen tot op het bot. Vervolgens vierendele men hem levend, beginnend van onder, waarna het hart uit zijn borstkas gesneden en hem in het gezicht zal worden geworpen. Ten slotte zal men zijn hoofd afhakken waarna zijn vier uiteengetrokken delen op de Haagpoort, Oostpoort, Ketelpoort en de Waterslootsepoort tentoongesteld dienen te worden. Zijn hoofd moet op een staak gespietst en vervolgens bij het voormalige huis van de prins worden geplaatst. Zijn bezittingen worden geconfisqueerd en komen aan de Heer ten goede.”
In Balthasar Gerards geboorteplaats (Vuillafans) is een straat naar de moordenaar van Willem van Oranje vernoemd.
Beloning
Familie van Balthasar Gerards probeerde na de executie de 25.000 gouden kronen los te krijgen die de prinsenmoordenaar eerder in het vooruitzicht waren gesteld. De Spaanse kroon was echter zo goed als bankroet en kon niet tot uitkering overgaan. In 2019 dook bij de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag wel een beloningsbrief op waarin Balthasar Gerards door Filips II postuum wordt bedankt voor het plegen van de moord. Er is ook in te lezen dat zijn familie werd beloond met drie heerlijkheden in Franche-Comté die eerder het bezit van Willem van Oranje waren geweest. Het loon voor de moord op Willem van Oranje, ‘pour délivrer le monde d’une telle peste’, om de wereld van een dergelijke plaag te ontdoen. Lang kon de familie Gerards overigens niet van de landerijen genieten. In 1595 eiste de katholiek gebleven eerste zoon van Willem van Oranje zijn vaders bezittingen namelijk met succes weer op.
