Belgische staatkundige mores op EU-schaal

Het was de afgelopen tijd vele malen in het nieuws: voormalig Belgisch premier Guy Verhofstadt wil Europa in. Als voormalig lang zittend regeringsleider spreken zijn methodes en resultaten in een ‘mini-EU’ vóór hem, zo lijkt het. Ze zijn uitvloeisels van eeuwenoude Belgische politieke gewoonten. Of zijn ze juist voorbeelden van ongewenste Europapolitiek?

Guy Verhofstadt (1953) is qua ‘Europa’ consequent. Al in 2007 gaf hij, in een interview door Elsevier, blijk van zijn hervormingsideeën en ergernissen over Europa en de Europese unie: De EU moest democratischer worden, federaler bovendien, het laatste, naast de economie, een speerpunt in zijn Europese campagne van 2009. De gang van zaken rondom de – afgeschoten – Europese Grondwet waren hem een doorn in het oog. De man met de bijnaam ‘Baby-Thatcher’ (naar voormalig premier van Groot-Brittannië Margaret Thatcher) is al sinds lange tijd te betrappen op warme pro-Europese gevoelens. En ambities: in 2004 deed hij een – vergeefse – gooi naar het voorzitterschap van de Europese Commissie.

Mini-EU in België

Tussen alle voors en tegens die worden opgeworpen door mensen met een mening over Verhofstadt’s eventuele toekomstige rol in Europa blijft één feit overeind staan: hij heeft ervaring. Als premier van België had hij de op één na langste staat van dienst sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Als federalist heeft hij ook recht van spreken. Immers, het door hem jarenlang bestuurde België is met haar federale overheid, drie gemeenschappen met officiële spreektalen (de Vlaamse Gemeenschap, de Franse Gemeenschap en de Duitstalige Gemeenschap), drie gewesten (het Vlaamse Gewest, het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en het Waalse Gewest) een soort EU in het klein – inclusief tegenstrijdige belangen en strijd langs verschillende scheidslijnen. Als hervormer heeft Verhofstadt bovendien een rol gespeeld bij het doorvoeren van ruim een dozijn grotere en kleinere staatshervormingen en grondwetswijzigingen in een van oudsher lastig politiek klimaat.

Turbulent

Men kan ervaren Belgische politici zoals de hier als voorbeeld aangehaalde Verhofstadt – of Jean-Luc Dehaene, of Wilfried Martens – natuurlijk alleen aanspreken op hun daden ten tijde van hun actieve politieke periode. Zou men voor bestuurlijk- of politiek-strategische doeleinden búiten die historische kaders treden dan zou het wellicht nog maar de vraag zijn of een achtergrond als Belgisch landsbestuurder vanuit Europees (grondwets- of verdrags-) perspectief een pré is. België heeft staatkundig gezien namelijk een turbulente historie.

De Belgische grondwet is in 1831 ontstaan uit soms haast letterlijk overgenomen en, in eerste instantie, naar het Frans vertaalde passages uit de grondwet van het Koninkrijk der Nederlanden. Dit terwijl het nieuwe België in die tijd juist een breuk met haar koloniale status en haar verleden, dus met de Nederlanden, nastreefde. Daarnaast hebben ook de Franse grondwet(ten) en het Engels staatsrecht als inspiratie gediend bij de totstandkoming van de Belgische grondwet.

Sinds haar ontstaan is de Belgische grondwet talrijke malen – ook meer recentelijk – gewijzigd, veelal in reactie op klachten en wensen van hetzij de Vlaamse, hetzij de Franstalige cultuurgemeenschap. In die wijzigingen is een trend zichtbaar: steeds meer bevoegdheden verschoven van federaal naar decentraal niveau.

In zijn nog immer actuele standaardwerk De grondwet, toegelicht, gewikt en gewogen uit 1999 haalt prof. emeritus Karel Rimanque (1942-2008) talrijke artikelen uit de Belgische grondwet aan die misleidend, te herzien, verouderd of overbodig zouden zijn. De doorgevoerde wijzigingen hebben in zijn optiek echter niet geleid tot verbetering van de grondwet. Integendeel, vertelde Rimanque aan De Standaard, ze was ten tijde van het uitkomen van zijn boek verworden tot een ‘slordig volgekrabbeld notitieboekje vol onbegrijpelijke politieke afspraken onder de politieke elite; die is blijkbaar van mening dat het volstaat dat zij ze min of meer begrijpt. De burger heeft zich daar – blijkbaar – niet mee te bemoeien. En die geest blijkt nog meer uit de recentste wijzigingen dan uit de oudere’.

Overeenkomsten

Er zijn een aantal gelijkenissen tussen de staatkundige geschiedenis van België en de meer recente gebeurtenissen in Europa. Ook het Europese Verdrag is een uitvloeisel. Een – slechts marginale – afzwakking van de Europese Grondwet, die door Europese burgers nu juist is weggehoond. Ze is verder, zo zijn stemmen opgegaan, onleesbaar en onbegrijpelijk voor gewone burgers geworden, net als de Belgische grondwet. Onbegrijpelijk gemáákt wellicht, zo lieten de meest uitgesproken stemmen horen, om het besluitvormingsproces te vereenvoudigen en de burger buitenspel te zetten. Als derde heeft de Europese Unie rondom haar hoofdzetel in Brussel een enorm groot lobby-apparaat zien ontstaan van allerlei belanghebbende organisaties, steden(banden) en EU-lidstaten, die allemaal hun eigen wensen, en niet per se die van de Europese Unie als geheel, ingewilligd proberen te krijgen. Met vaak succes. Ten slotte neemt – een voorbeeld is het vrije EU-verkeer van Europese arbeidskrachten – vanuit lidstaten, maar ook electoraal gezien, de druk om op sommige beleidsterreinen terug te keren naar decentrale aansturing toe.

Belgische mores

De Belgische aanpak van grondwetswijziging op staatkundige aanpassing in reactie op het politieke en lobbyklimaat heeft zeker tot resultaten geleid: enkele aansprekende voorbeelden zijn het realiseren van vrouwenkiesrecht en het ontstaan van een Belgische federale staat. Ze heeft echter (nog) niet geleid tot het ultieme gewenste resultaat in dit door taalstrijd en andere geschilpunten verdeelde land: Belgische eenheid lijkt op dit moment juist verder dan ooit.

Natuurlijk, in Europa zijn meer voorbeelden van etnische en taalkundige scheidslijnen binnen één land. De Belgische historie van conflicten is daarin niet uniek. Qua overeenkomsten met de staatkundige hervorming van de EU is ze dat echter wel. Stof tot nadenken voor hen die streven naar Europese eenheid, mochten de ‘Belgische mores’ worden vertaald naar Europapolitiek.

~ Afran Groenewoud