“De Canard” – Een heel vreemd verhaal…

Een canard is een verzonnen krantenbericht, oftewel: nepnieuws. Dergelijke verhalen zijn tegenwoordig populair en berucht. De satirische website De Speld leeft van verzonnen nieuwsberichten en op Facebook zijn speciale teams actief om zogenaamd ‘nepnieuws’ te bestrijden.

Het woord canard betekent in het Frans eend, en wordt in de uitgeverswereld vooral gebruikt om dubieuze verhalen mee aan te duiden. Begin negentiende eeuw werden er in Parijs zelfs blaadjes uitgebracht met allerlei spannende verhalen met een verdachte herkomst. Die verhalen werden canards genoemd. Maar de vraag is natuurlijk waarom de ‘eend’ symbool is komen te staan voor nepnieuws…

Een macaber experiment

Een hardnekkig verhaal wijst de Belgische wetenschapper Egide Norbert Cornelissen (1769-1849) aan als ‘schuldige’. Naar verluidt ergerde deze Belg zich zo aan de onzinberichten in de kranten, dat hij besloot zelf eens een bizar verhaal de wereld in te slingeren. Cornelissen stuurde begin negentiende eeuw daarom een artikel in waarin hij melding maakte van een macaber experiment dat hij met twintig eenden (canards) zou hebben uitgevoerd.

De Belg beschreef hoe hij een van de eenden had gebraden, om die vervolgens te voeren aan de 19 overgebleven eenden. Vervolgens slachtte hij nog een eend en voerde die aan de 18 nog levende exemplaren. Hij ging hier net zo lang mee door tot er nog maar één kannibalistische eend over was, die dus maar liefst 19 van zijn soortgenoten had opgegeten. Wie de eend kocht, kreeg dus eigenlijk twintig eenden voor de prijs van één…

Het nieuwsbericht zou enorm zijn aangeslagen bij het publiek en hierna al snel in allerlei andere Europese en Amerikaanse kranten zijn verschenen. Toen Cornelissen bekende dat hij het hele exemplaar had verzonnen, kwam het woord canard symbool te staan voor rare grappen en verzonnen nieuws. Bij nieuwe onzinverhalen sprak het publiek:

Voilà un nouveau canard! C’est encore un canard!

Waar of een canard?

Het verhaal over Cornelissen en zijn bizarre experiment verscheen voor zover bekend voor het eerst in 1851 in zijn biografie. Deze werd geschreven door collega-wetenschapper Adolphe Quételet, die Cornelissen persoonlijk had gekend. Quételet, onder meer beroemde dankzij de door hem uitgevonden Body Mass Index, vermeldde echter niet in welke kranten Cornelissen het verhaal precies had laten publiceren en wanneer hij dat had gedaan. En er zijn ook geen krantenartikelen over het experiment gevonden uit de tijd van Cornelissen. Quételet meldt in de biografie dat het verhaal ooit algemeen bekend was, maar werd vergeten. Pas jaren na de dood van Cornelissen zou het verhaal nieuw leven zijn ingeblazen door een Amerikaanse krant.

Aangezien Quételet en Cornelissen elkaar kenden, is het niet waarschijnlijk dat de biograaf het hele verhaal uit zijn duim zoog. Maar aangezien bewijsmateriaal ontbreekt, kan het ook goed zijn dat Cornelissen het verhaal ooit bedacht als grap en daarover sprak met Quételet. Of er feitelijk iets van waar is, is echter sterk de vraag. Maar bij een canard is dat eigenlijk altijd zo…

Andere verklaringen

Er zijn meer verhalen in omloop over de herkomst van de canard. Volgens een andere lezing dateert de zegswijze bijvoorbeeld al uit het Frankrijk van begin zeventiende eeuw toen een zeker Claude Mores uit Molis een natuurlijke historie schreef, waarin hij onder meer schreef over:

“Les arbres, qui produisent de leur fruits canards vivant et volant” (de boomen, waaraan als vruchten levende en vliegende eenden groeien)

Aardig voor goedgelovige mensen, maar wie een beetje kennis van de natuur had wist natuurlijk wel dat dit een canard moest zijn.

Volgens een andere verklaring komt de uitdrukking van het oude Franse gezegde “vendre un canard à moitié” (een eend slechts voor de helft verkopen). Omdat men dit niet echt als een echte verkoop kon beschouwen, kwam de uitdrukking (en de eend) symbool te staan voor bedrog en misleiding.

Lijst van historische uitdrukkingen, gezegdes en woorden
Meer Taalgeschiedenis

Bronnen ▼