Concentratiekampen in Nederland tijdens Tweede Wereldoorlog

In Nederland bestonden tijdens Tweede Wereldoorlog vijf concentratiekampen. In Ommen, Amersfoort, Schoorl, Vught en de bekendste in Westerbork.

Joden, homoseksuelen, zigeuners, gehandicapten, krijgsgevangenen, verzetsstrijders en andersdenkenden (bv. Jehova’s, communisten) werden ongeacht hun leeftijd opgepakt en opgesloten. Door slecht en weinig eten, mishandelingen en zware dwangarbeid vielen er veel doden. Wie het overleefde werd op transport gezet naar het oosten om in de meeste gevallen nooit meer terug te keren.

Niet alle concentratiekampen van Nazi-Duitsland waren hetzelfde. Er waren kampen voor politieke gevangenen, werkkampen, doorvoerkampen en vernietigingskampen. Op 20 januari 1942 maakten de nazi’s tijdens een conferentie in Wannsee de maatregelen bekend die moesten leiden tot de Endlösung (uiteindelijke oplossing van het ‘Jodenvraagstuk’). Dit hield in de praktijk in: de vernietiging van het Europese Jodendom. De Vernichtungslager (vernietigingskampen) Auschwitz-Birkenau, Treblinka, Sobibor, Chelmno, Majdanek en Belzec werden speciaal voor dit doel gebouwd. In dit artikel beknopte informatie over de Nederlandse concentratiekampen.

Kamp Westerbork

Kamp Westerbork was door de Nederlandse overheid opgezet als vluchtelingenkamp om de vele vluchtelingen uit Nazi-Duitsland op te vangen. Oktober 1939 werd het in gebruik genomen. Het kamp was nog in aanbouw en de vluchtelingen werden geacht mee te helpen met de bouw. Toen de Duitsers op 10 mei 1940 Nederland binnenvielen bevonden zich ongeveer 700 vluchtelingen in het kamp. Na een korte evacuatie naar Leeuwarden moesten de vluchtelingen na de capitulatie terug. Vluchtelingen elders werden ook naar Westerbork gebracht. Het net werd steeds strakker aangehaald. De regels werden strenger en Westerbork werd meer en meer een concentratiekamp.

In juli 1942 werd kamp Westerbork officieel een Durchgangslager (transportkamp). In Westerbork werden naar schatting 102.000 mensen op transport gezet naar de vernietigingskampen in Polen of de werkkampen in Duitsland. Van hen overleefden minder dan 5000 de oorlog.

Westerbork had geen gaskamers wel een verbrandingsoven. Er was zelfs een sociaal leven zoals sportmogelijkheden, muziek, werkateliers en een school. Met de bedoeling de mensen rustig te houden. Elke dinsdag vertrok een trein richting Duitsland en wie mee moest stond die dag op de lijst. Waar die trein heen ging en waarvoor werd niet verteld. Men hoopte vaak tegen beter weten in dat het om te werken was. Het misleiden van mensen maakte deel uit van de strategie van de Nazi’s om hun slachtoffers rustig te kunnen doden. Gaskamers waren bijvoorbeeld vermomd als douches. En boven de poorten van veel concentratiekampen stond vrolijk ‘arbeit macht frei’.

Op 12 april 1945 werden de gevangenen in Westerbork bevrijd. Er waren op dat moment 876 gevangenen in het kamp aanwezig.

Na de oorlog tot 1948 werden in het kamp ongeveer 8000 NSB-ers en collaborateurs vastgehouden. Daarna was het korte tijd een militair kampement. Juli 1950 werd Kamp Westerbork omgedoopt tot De Schattenberg en ingericht als woonoord voor gerepatrieerden uit het voormalig Nederlands-Indië. In maart 1952 moesten zij plaatsmaken voor gedemobiliseerde KNIL-militairen uit Zuid-Molukken. De laatste gezinnen vertrokken in februari 1971 en het kamp werd vervolgens afgebroken. Dertien jaar later (1983) werd het herinneringscentrum Kamp Westerbork opgericht.

Meer over Kamp Westerbork
Boek: Kamp Westerbork in beleving en herinnering

Kamp Vught

Concentratiekamp Vught werd op 13 januari 1943 opgericht en heette officieel Konzantrationslager-KL Herzogenbosch (concentratiekamp ’s Hertogenbosch). Het was het enige SS-concentratiekamp in Nederland.

Het concentratiekamp was verdeeld in twee delen. Het eerste deel was het Juden Durchgangslager. Hier werden Joden gevangen gehouden voordat ze werden gedeporteerd naar Westerbork en vervolgens naar vernietigingskampen in Auschwitz-Birkenau of Sobibor, beiden in Polen.

Het tweede deel was bestemd voor Schutzhaftlager (veiligheidskamp). Hier werden Nederlandse en Belgische politieke gevangenen opgesloten. Ze kregen erg slecht te eten en werden gemarteld. Sommige gevangenisbewaarders hadden er plezier in de gevangenen te slaan met stokken die omwikkeld waren met prikkeldraad.

De gevangenen moesten zes en een halve dag werken. Het bedrijf Philips maakte gebruik van deze gratis arbeiders en had er een werkplaats. Het werken bij Philips had grote voordelen voor de gevangenen. Zij werden gedurende die tijd niet op transport gezet en ze kregen te eten.

Meer over Kamp Vught
Boek: De geschiedenis van kamp Vught

Kamp Erika (Ommen)

Kamp dat ooit door volgelingen van de Indiase spiritueel leider Jiddu Krishnamurti opgericht. Werd in 1942 door de Duitsers in bezit genomen, herbouwd en werkverschaffingskamp Erika genoemd.
Het zogenaamde Justizlager was bedoeld om de overvolle gevangenissen te ontlasten. Er werden met name economische delinquenten zoals illegale slachters en zwarthandelaren opgevangen. De leiding en bewakers waren voornamelijk Nederlanders. Marteling en publieke afranselingen waren aan de orde van de dag.

Gevangenen leefden met zestig man in kleine barakken en sliepen in hangmatten die drie hoog werden opgestapeld. De kleding en het eten waren van slechte kwaliteit. Overdag moesten de gevangenen de hele dag in hoog tempo zware lichamelijke arbeid verrichten. Zie ook: go2war2.nl

Kamp Schoorl

Het barakkenkamp Schoorl was de huisvesting van een Nederlands infanterie regiment. Na de capitulatie was het korte tijd onderdeel van het de Wehrmacht (Duitse leger). In juni 1940 werd het een doorvoerkamp waar mensen kort verbleven. Er zijn in dit kamp voor zover bekend geen doden gevallen. Eind oktober 1941 werd dit kamp waarschijnlijk door zijn ligging gesloten.

Kamp Amersfoort

Barakken van het Nederlandse leger werden door de Duitsers in 1941 omgebouwd tot het Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort (PDA). Kamp Amersfoort was een klein strafkamp voor politieke gevangen. Op 18 augustus kwamen de eerste gevangenen, tweehonderd communisten afkomstig uit kamp Schoorl.

De grootste groep gevangenen bestond uit opgepakte onderduikers, veelal mannen die aan de Arbeitseinsatz hadden willen ontkomen. Het kamp was overbevolkt. Slechte omstandigheden zorgden voor besmettelijke ziekten zoals dysenterie. Luizenplagen en longontsteking kwamen veelvuldig voor.

Na een mislukte aanslag op de Oostenrijkse SS-generaal Hanns Albin Rauter vond op 8 maart 1945 in Nederland de grootste massafusillade uit de oorlogsjaren plaats. In Kamp Amersfoort werden 49 gevangenen gefusilleerd. Op andere plekken in Nederland werden ongeveer gelijktijdig nog eens honderden gevangenen doodgeschoten. In totaal werden er ongeveer driehonderd gevangenen, waaronder veel communistische verzetsmensen, geëxecuteerd.

De administratie van Kamp Amersfoort werd vlak voor de oorlog door de SS vernietigd. Direct na de oorlog werden NSB-ers, collaborateurs en SS-ers in het kamp gevangen gezet. In 1946 werden de barakken aan het Departement van Oorlog overgedragen.

Meer over Kamp Amersfoort
Boek: Persoonlijke ervaringen in Kamp Amersfoort

~ Ymelda van Duin