Erich Honecker – Leider van de DDR

De Oost-Duitse politicus Erich Honecker (1912-1994) geldt als een van de belangrijkste politici uit de periode van de Koude Oorlog. Hij was nauw betrokken bij de bouw van de Berlijnse Muur in 1961. Van 1971-1989 was Honecker als secretaris-generaal van de SED de machtigste politicus in de DDR. Wie was Erich Honecker als politicus en persoon? En wat is zijn betekenis geweest in de periode van communisme en Koude Oorlog? 

De jonge jaren van Erich Honecker (1912-1933)

Erich Honecker werd geboren op 25 augustus 1912 in Neunkirchen in Duitsland. Kort na zijn geboorte, in 1913, verhuisden zijn ouders naar het nabijgelegen Wiebelskirchen. Zijn vader, Wilhelm Honecker, was werkzaam in de mijnbouw, die in 1905 huwde met Caroline Catharina Weidenhof. Samen kreeg het echtpaar zes kinderen, van wie Erich het vierde kind was.

Honecker groeide op in de periode van de Duitse Weimarrepubliek (1919-1939), de instabiele periode na de Eerste Wereldoorlog. Een periode waarin het democratisch stelsel, zeker toen in de jaren 1930 een economische crisis uitbrak, het in Duitsland zwaar te verduren kregen. Er kwamen zowel aan de linkerzijde (communisme & socialisme) als aan de rechterzijde (nationaal-socialisme) bewegingen op die zich tegen de bestaande orde keerden.

Toen Erich Honecker tien jaar werd, in augustus 1922, meldden de ouders van Erich Honecker hem aan bij de communistische kinderbeweging, de zogenoemde Jung-Spartakus-Bund. Toen hij in 1926 de evangelische Hauptschule verliet, eindigde tegelijk zijn lidmaatschap van deze bond. Hierna volgde een verdere training in het communistische gedachtegoed, want eind 1928 sloot Honecker zich aan bij het Kommunistischen Jugendverband Deutschland (KJVD) in het Saarland. Op dat moment bestond de KJDV in Saarland uit niet meer dan tweehonderd leden, die verdeel waren in elf regionale ‘Ortsgruppen’. Het jaar erop kwam Honecker in het districtsbestuur terecht. Hij volgde trainingen in de marxistische theorie, hield zich bezig met jeugdwerk en in zijn vrije tijd maakte hij marsmuziek met de fanfare waarvan hij lid was. Verder was hij actief in de paramilitaire jongerenbeweging Roter Jungsturm, die nauw verbonden was met de Kommunistische Partei Deutschlands (KPD).

Toen Honecker achttien was, in 1930, sloot hij zich aan bij deze KPD. Datzelfde jaar begon hij een opleiding aan de Internationale Lenin-school in Moskou. Op deze school werden tussen 1926 en 1938 ongeveer 2500 tot 3500 communisten uit zo’n zestig landen – naast Honecker werd onder meer Josip Tito later bekend – getraind in het communistische gedachtegoed, met als doel om later communistische leiders te worden. In 1931 keerde Honecker terug naar Duitsland en trad hij aan als districtsleider van de Duitse communistische jeugdbeweging in het Saarland.

Ondergrondse periode, gevangenschap & de Tweede Wereldoorlog (1933-1945)

Nadat de nazi’s, onder leiding van Adolf Hitler, begon 1933 de macht in Duitsland overnamen en de Weimarrepubliek ten einde kwam, ging Erich Honecker noodgedwongen ondergronds. Tot begin 1935 kon Honecker in het Saarland nog relatief veilig zijn communistische activiteiten uitvoeren en propaganda maken. Maar op 13 januari 1935 stemde ruim 90 procent van de stemgerechtigde inwoners voor ‘Heim ins Reich’ en werd het Saarland bij Duitsland gevoegd. Een geschatte 4000 tot 8000 communisten vluchtten hierop naar Frankrijk. Ook Honecker zocht in februari 1935 zijn toevlucht tot het Duitse buurland.

In augustus 1935 reisde Honecker onder een schuilnaam, en met een drukpers bij zich, naar Berlijn. Daar pakte de Gestapo hem op 4 december van dat jaar op. Na een ondervraging van vijf dagen – waarbij Honecker naar eigen zeggen niet fysiek gemarteld werd – en een voorarrest dat flink verlengd werd, verklaarde het nazistische Volksgerichtshof (VGH) in Berlijn hem schuldig aan…

“…Vorbereitung eines hochverräterischen Unternehmens unter erschwerenden Umständen” (voorbereiding van hoogverraad onder verzwarende omstandigheden)

Op 8 juni 1937 kreeg Honecker een gevangenisstraf van tien jaar opgelegd. Hij zat hierdoor tijdens vrijwel de gehele Tweede Wereldoorlog gevangen in het Justizvollzugsanstalt Brandenburg an der Havel (beter bekend als het Zuchthaus Brandenburg-Görden), in de jaren 1930 een van de modernste Europese gevangenissen. Pas op 27 april 1945 kwam Honecker vrij, toen het Rode Leger de gevangenis bereikte en het gebied tot de Russische bezettingszone en later de DDR zou gaan behoren.

De naoorlogse periode: Honecker stijgt in de communistische partijhiërarchie (1945-1971)

Kort na zijn bevrijding uit de gevangenis in Brandenburg kwam Honecker, begin mei 1945, in contact met een geestverwant: Walter Ulbricht. Honecker kreeg in april 1946 een benoeming als hoofdcommissaris van het Centraal Comité – dat toen zo’n tachtig leden had – van de kersverse Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (SED). Even ervoor, in maart van dat jaar, had Honecker aan de basis gestaan van de oprichting van een nieuwe communistische jeugdbeweging, de Freie Deutsche Jugend (FDJ), waarvan hij tot 1955 (het jaar dat de DDR toetrad tot het Warschaupact) ook voorzitter was. In deze crisisjaren, tussen 1946 en 1949, raakte Duitsland gescheiden in twee landen met elk hun eigen invloedssfeer: op 23 mei 1949 werd de westerse en democratische Bondsrepubliek Duitsland (BRD) opgericht, terwijl binnen een half jaar, op 7 oktober 1949, in het oosten van Duitsland de Deutsche Demokratische Republik (DDR) werd gevormd. De DDR fungeerde in de praktijk als een soort eenpartijstaat, waarin de SED de politieke, economische en culturele gang van zaken bepaalde, terwijl de bevolking via een geheime staatspolitie, namelijk de op 8 oktober 1950 opgerichte Stasi, in het vizier werd gehouden.

Kort na de dood van Jozef Stalin brak in de DDR op 17 juni 1953 een grote volksopstand uit, die in enkele dagen neergeslagen werd door de Russen. Honecker koos hierbij de kant van Ulbricht, die de Russen om hulp had gevraagd. Tussen 1955 en 1957 verbleef Honecker in de Moskou, waar hij aan de hogeschool van de communistische partij diverse trainingen en cursussen volgde. Tijdens zijn verblijf in de Sovjet-Unie maakte hij in februari 1956 de beroemde destalinisatie-rede van Nikita Chroesjtsjov mee.

Uiteindelijk werd Erich Honecker in 1958 volwaardig lid van het Politburo, het uitvoerend orgaan van de SED. Op datzelfde moment werd hij hoofdverantwoordelijke voor het beleid rond veiligheidskwesties binnen het Centraal Comité. In deze hoedanigheid kreeg hij in 1961 de opdracht om de bouw van de Berlijnse Muur te organiseren. Na de nodige voorbereiding kwam de Berlijnse Muur op 13 augustus 1961 tot stand. De Muur, vooral bedoeld om de braindrain en massale emigratie uit de DDR naar het Westen tegen te houden, had volgens Erich Honecker de vrede tussen Oost en West gewaarborgd, zo zei hij op 19 januari 1989 tijdens een herdenkingsrede in Berlijn:

Mit dem Bau des “antifaschistischen Schutzwalls” am 13. August 1961 sei die Lage in Europa stabilisiert und der Frieden gerettet worden…

Honecker is in relatie tot de bouw van de Muur die hij coördineerde, vooral berucht geworden van het zogeheten Schießbefehl, ofwel de opdracht aan grensbewakers om iedereen die de Muur illegaal wilde passeren dood te schieten. Dit bevel kostte uiteindelijk aan een geschatte 175 Duitsers het leven.

Honecker als hoogste communistische leider van de DDR (1971-1989): hoofdlijnen van zijn beleid

Omstreeks 1970 viel Walter Ulbricht in ongenade bij zijn communistische Russische superieuren, vanwege zijn oubolligheid en verzet tegen de (Neue) Ostpolitik van Willy Brandt, de burgemeester van West-Berlijn. Brandt en de BRD stuurden aan op ontspanning tijdens de Koude Oorlog. In plaats van Ulbricht werd op instigatie van Sovjet-leider Leonid Brezjnev – om precies te zijn op 3 mei 1971 – Erich Honecker aangesteld. Honecker kon wel mee in de ontspanningspolitiek die op dat moment het uitgangspunt was en die Brezjnev aansprak.

Naast deze politieke koerswijziging stelde Honecker ook de economische koers van Oost-Duitsland bij. Anders dan Ulbricht kwam Honecker tijdens zijn regeerperiode meer tegemoet aan de consumptieve wensen van de Oost-Duitsers. Honecker zette in op economische groei en de vraag naar meer luxe door te investeren in luxegoederen en de woningbouw. Investeringen in de industrie en de wegenbouw stelde hij echter uit en waren een ondergeschoven kindje binnen Honeckers economische beleid. Daarbij zorgden Honeckers investeringen in de consumptieve sector voor een snel oplopende staatsschuld.

Het politiek-economische beleid van Honecker leek vrij liberaal en toegeeflijk, maar daarvan was in de praktijk feitelijk geen sprake. De greep van het communisme op de maatschappij nam vanaf de jaren 1970 alleen maar toe. Zo breidde de staatsveiligheidsdienst, bekend als de Stasi, zich sterk uit. Verder koos Honecker ervoor om in het bedrijfsleven zogenoemde Kampfgruppen te vormen, die de ontwikkelingen binnen de economie in het oog hield en elke ‘dreiging’ van liberalisering en democratisering de kop indrukte. Op de achtergrond, achter de politieke schermen, speelden tal van andere dubieuze kwesties die bij het grote publiek niet direct opvielen. Zo stond Honeckers vrouw, Margot Honecker-Feist (alias de ‘Paarse heks’), volgens bronnen aan het hoofd van een ideologisch programma waarbij zo’n tweeduizend kinderen van politieke dissidenten gedwongen ter adoptie afgestaan moesten worden.

Op korte termijn leverde de politiek van Erich Honecker wel successen op, maar vanaf eind jaren 1970 trad stagnatie en verval in. Dit kwam onder meer door de twee oliecrises en de oplopende spanning tijdens de Koude Oorlog vanaf 1979. Omstreeks 1985 was het nationale inkomen in de DDR gezakt naar 29 procent van het West-Duitse welvaartspeil. De SED-leiding onder Honecker weigerde echter, in tegenstelling tot communistische satellietstaten als Hongarije of Polen, om de economie te hervormen. Ook de hervormingspogingen van Michael Gorbatsjov (glasnost en perestrojka) wees de DDR-leiding af.

In oktober 1980 eiste Honecker van West-Duitsland een erkenning van het DDR-staatsburgerschap, maar de westerburen weigerden dit.

In 1988 en zeker in 1989 nam de kritiek van de Oost-Duitse bevolking op het regime steeds grotere vormen aan. Op 18 oktober 1989 werd Honecker afgezet. Hij werd opgevolgd door Egon Krenz, die slechts enkele maanden voorzitter van de SED was, want in november 1989 viel de Berlijnse Muur en stortte het communisme ineen.

Intermezzo: privéleven & persoonlijkheid

Over het privéleven van Honecker is, vanuit zijn memoires en door getuigenissen van tijdgenoten, het nodige bekend. We houden het bij de belangrijkste en opvallendste punten. Gedurende zijn leven zou Erich Honecker drie keer trouwen. In 1946 trouwde hij met zijn eerste vrouw, Charlotte Schanuel, die echter het jaar erop, in juni 1947, overleed aan een hersentumor. Vervolgens was hij van 1947 tot 1953 getrouwd met Edith Baumann, met wie hij een dochter kreeg. In 1953 scheidde hij van Baumann, waarna hij nog datzelfde jaar in het huwelijk trad met Margot Feist.

Qua persoonlijkheid valt er over Erich Honecker ook het een en ander te schrijven. Zo stond hij in de beeldvorming bekend als een slecht spreker, met een hoog zangerig stemmetje. Een top-orator, zoals Winston Churchill, Benito Mussolini of Adolf Hitler, was hij geenszins. Verder stond hij bekend als een redelijk beïnvloedbaar en labiel persoon.

De interesses van Honecker lagen bij de jacht, het laten uitdrogen van worsten, marsmuziek en naakt zwemmen als niemand toekeek. Elke dag begon Honecker met het opdrinken van een uitgeperste citroen. Daarna liet de SED-leider zich een half uur lang masseren, aldus zijn lijfwacht Lothar Herzog. Volgens Herzog was Honecker verre van sociaal. Later schreef hij over zijn baas:

“Honecker richtte tijdens mijn werk geen enkele keer het woord tot mij (…) Ik hoorde bij het meubilair. Honecker was geen reus. (…) De meeste politici die hij ontmoette keken op hem neer. Dat versterkte zijn minderwaardigheidscomplex. Ook probeerde hij zijn geringe lengte geenszins te compenseren met snedig optreden, grappen of charme. Hij was geen Napoleon. (…) Honecker was door en door eenzaam en veel op reis om te vluchten voor de politiek.”

Laatste levensjaren & overlijden van Erich Honecker

Tijdens een operatie op 18 augustus 1989 constateerden artsen bij Honecker een kwaadaardige tumor in zijn lever, maar ze durfden hem daarover toen nog niet in te lichten. Vijf jaar later zou hij aan deze tumor overlijden.

Na de Duitse hereniging in oktober 1990 vluchtte Honecker naar Rusland. Daar vroeg Honecker via de Chileense ambassade in Moskou asiel aan in Chili. Hij werd in maart 1991 echter, mede door bemiddeling van Gorbatsjov (met wie hij op slechte voet stond), uitgeleverd aan Duitsland. Daar belandde hij in Berlijn in een gevangenisziekenhuis.

In juli 1992 werd Honecker, op verdenking van medeplichtigheid aan moord op Duitsers die via de Muur vanuit Oost-Berlijn naar het Westen wilden vluchten, in het ziekenhuis opgepakt en gevangengezet. Hij kwam in dezelfde gevangenis terecht waar hij in 1935 door de nazi’s werd opgesloten: in Brandenburg-Görden. Daar, in de gevangenis, schreef de bejaarde Honecker zijn memoires. Memoires die overigens, volgens historici, tal van leugens bevatten.

Op 13 januari 1993 werd de rechtszaak tegen Honecker gestaakt, toen duidelijk was geworden da hij ongeneeslijke leverkanker had en zijn gezondheid verslechterde.

Erich Honecker blies zijn laatste levensadem uit op 29 mei 1994 in Santiago in Chili. Zijn weduwe Margot Honecker-Feist, die nog in 2000 beweerde dat er in de DDR ‘geen werkloosheid, geen dakloosheid, geen grondspeculatie, en geen huurafpersing’ was, overleefde haar man ruim 20 jaar. Zij stierf, eveneens aan kanker, op 6 mei 2016.

Boek: Duitse passages. Een reis door twee eeuwen Duitsland – Lo van Driel

Bronnen ▼