Europese kieslijsten na Brexit?

Dinsdag 23 januari 2018 stemde de commissie Constitutionele Zaken in het Europees Parlement in met een voorstel van Guy Verhofstadt, fractievoorzitter van de liberalen. Hij stelde voor om, omwille van het creëren van een ‘Europese democratie’, een aantal zetels niet langer aan afzonderlijke landen toe te wijzen.

Momenteel krijgt iedere deelstaat een aantal zetels op basis van het inwoneraantal. Zo heeft Nederland 26 zetels. Alleen Nederlandse partijen en politici kunnen zich verkiesbaar stellen voor die zetels. Verhofstadt wil dat voortaan een deel van de zetels niet langer nationaal ingevuld wordt, maar dat hiervoor Europese kieslijsten komen. Een Nederlander zou daarbij ook op een Italiaan kunnen stemmen of andersom. Feitelijk krijgen kiezers daardoor twee stembiljetten bij de Europese verkiezingen – vergelijkbaar met het Duitse kiesstelsel?

Na Brexit komen de huidige 73 zetels die Groot-Brittannië invult definitief vrij. Hiervan zal een deel volledig verdwijnen en een deel herverdeeld worden over de overgebleven lidstaten. Verhofstadt wil dat ook een aantal gereserveerd worden voor Europese kieslijsten. Tot nu toe voeren nationale partijen bij Europese verkiezingen campagne in eigen land, om na de verkiezingen Europese fracties te vormen met gelijkgestemde partijen uit andere landen. Door daar afzonderlijke ‘Europese’ lijsten aan toe te voegen, zou Europa meer kunnen gaan leven.

Ongeacht of je het met de gedachte hierachter eens bent of niet, kan afgevraagd worden of dit concrete voorstel handig is. Een lid van het Europees Parlement kost, ook door onkostenvergoedingen en door budget om medewerkers aan te stellen, een half miljoen euro belastinggeld per jaar. Verhofstadt is een liberaal. Liberalen streven doorgaans naar kleinere overheden en verlaging van overheidsuitgaven. Waarom niet zetels reserveren voor Europese lijsten uit de 678 die na Brexit waren overgebleven?

België

Een voorstel voor supranationale verkiezingslijsten klinkt vreemd uit de mond van een Belgisch politicus. In België bestaan al een halve eeuw geen nationale kieslijsten meer. Vlamingen mogen enkel op Nederlandstalige partijen stemmen, Walen op Franstalige. Eind jaren zestig, begin jaren zeventig hebben de toenmalige nationale of unitaire partijen zelf besloten om zich op te splitsen in afzonderlijke Vlaamse en Waalse partijen. Na de verkiezingen werkten de Vlaamse en Waalse zusterpartijen wel vaak samen. Zou België niet beter eerst in het eigen federale parlement ‘nationale’ zetels instellen alvorens dit op Europees niveau te bepleiten?

In eigen land heeft Verhofstadt lang gestreefd naar het tegendeel van wat hij nu voorstelt voor de Europese Unie. Met het oog op de binnenlandse politieke verhoudingen niet zonder reden. De afgelopen honderd jaar hadden Vlamingen en Walen tegengestelde politieke voorkeuren. In Wallonië waren de socialisten meestal de grootste partij, in Vlaanderen(tot 1999) de confessionele, conservatief getinte, Christelijke Volkspartij. Op landelijk niveau blokkeerden de twee grootste partijen elkaar. Daarom bepleitte Verhofstadt verdere overheveling van bevoegdheden naar Vlaams en Waals niveau. Op die manier kon tenminste op deelstaatniveau uiting gegeven worden aan de meerderheidsvoorkeuren.

De omvorming van Partij voor Vrijheid en Vooruitgang (PVV) naar Vlaamse Liberalen en Democraten (VLD) in 1992 was hier een uiting van. In 2001 zouden de christen-democraten hierin meegaan. De CVP, die na de verkiezingsnederlaag van 1999 behoefte had aan herbronning, veranderde de naam in Christen-Democratisch & Vlaams (CD & V).

Verhoudingen

Sinds 1970 zijn door maar liefst zes staatshervormingen de bevoegdheden van de nationale overheid steeds verder ingeperkt, ten gunste van lagere overheden. Met de vierde staatshervorming in 1993 (Sint-Michielsakkoord) werd België een federale staat.

Zouden de Belgische politieke verhoudingen veranderen als Vlamingen op Waalse partijen konden stemmen en andersom? Tot dat mogelijk wordt, blijft het speculeren. Het zou in ieder geval een uitweg bieden voor kiezers die een uitgesproken voorkeur hebben voor een politieke stroming. Iedere partij kan, om wat voor reden dan ook, tijdelijk tekort schieten in de ogen van de eigen achterban. Op zulke momenten zouden kiezers éénmalig kunnen uitwijken naar de zusterpartij aan de andere kant van de taalgrens.

Zo belandden de Vlaamse socialisten, SP.A, halverwege de jaren ’00 in een tot nu toe niet opgeloste identiteitscrisis. De Franstalige PS had een vluchtheuvel kunnen zijn voor ontevreden linkse Vlaamse kiezers. Nu de PS, door onthullingen over corruptie in 2016 en 2017, een geloofwaardigheidsprobleem heeft, zouden juist Waalse kiezers kunnen ‘oversteken’. En wat te denken van Waalse christen-democratische kiezers, die politiek dakloos werden toen hun eigen partij in 2002 besloot om christen-democratie in te ruilen voor ‘humanisme’? Die hadden sindsdien CD & V kunnen stemmen.

De kans dat in Europa of in België grensoverschrijdende kieslijsten komen is klein. N-VA is namelijk tegen. Voor het voorstel van afgelopen dinsdag is unanimiteit van de lidstaten nodig. N-VA is de grootste regeringspartij, de partij van Verhofstadt de kleinste. Vlaams-nationalisten zien de federalisering als verworvenheid. Herinvoering van Belgische kieslijsten is voor hen een stap terug.

Als de huidige coalitie de regeertermijn uitzit, worden in 2019 op de dag van de Europese verkiezingen ook de Belgische verkiezingen gehouden. Zal herinvoering van Belgische kieslijsten opgenomen worden in het verkiezingsprogramma van Open Vld?

Boek: Europa in alle staten – Zestig jaar geschiedenis van de Europese integratie