De Koude Oorlog plaatste veel Nederlanders voor het dilemma wat nu eigenlijk ‘goed’ was: dwepen met links (het communisme en socialisme) of kiezen voor een rechtse opstelling, wat een keuze betekende voor kapitalisme, maar ook de mentale last met zich meebracht van kwesties als de Vietnamoorlog en milieuvervuiling. In het boek Fout in de Koude Oorlog. Nederland in tweestrijd 1949-1989, gaat historicus Martin Bossenbroek (in 2013 winnaar van de Geschiedenis Libris Prijs) aan de hand van twee persoonlijkheden uit deze tijd in het op het dilemma links-rechts.
Joseph Luns
Luns is nu door veel Nederlanders vergeten, wat te maken heeft met een cruciale bekendmaking in de krant op donderdag 1 maart 1979. Luns was lid geweest van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB). Bossenbroek:
“Joseph Luns zou van 1933 tot 1936 lid zijn geweest van de Nationaal-Socialistische Beweging. De onbetwiste autoriteit in oorlogszaken, Lou de Jong, had het zelf bevestigd, op grond van documenten in bezit van zijn Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie. Er was geen ontkennen aan. Behalve voor Luns zelf. (…) Eerst heette het ‘oude geruchten’, toen was het simpel gezegd niet waar, en na een gesprek met De Jong en een directe confrontatie met het bewijsmateriaal verklaarde hij dat zijn broer hem buiten zijn medeweten had aangemeld. (…) De sceptische reacties die daar op volgden deed Luns af als een ‘links hetze’. Voor zijn politieke tegenstanders was dit het definitieve bewijs dat de man niet deugde, en nooit gedeugd had.” (13)
Hierna kwam het nooit meer goed tussen Joseph Luns en Nederland. Helemaal toen bleek, in een interview in het weekblad Elsevier op 27 mei 2000, dat Luns zijn broer Huib tijdens de affaire in 1979 gedwongen had een valse verklaring over zijn NSB-verleden af te geven in de media.
Joris Ivens
Ivens’ reputatie ging echter bij een deel van de Nederlandse bevolking naar de knoppen door zijn medewerking aan twee discutabele projecten voor regimes die in Nederland nogal omstreden waren. Zo ging hij in 1931 naar de Sovjet-Unie waar hij voor Jozef Stalin de propagandafilm Het lied van de helden maakte, die ging over de bouw van de nieuwe stad Magnitogorsk in de Oeral. De doodsteek voor Ivens reputatie was echter het ‘filmpamflet’ Indonesia Calling! uit 1946, een documentaire waarin de onafhankelijkheidsbeweging in Indonesië, tegen Nederland, werd gesteund. Ook maakte hij in de jaren 1940 en 1950 documentaires voor Oost-Europese regimes en verbleef daarvoor veel in het buitenland.
Close-ups en panorama’s
Via zogenoemde “close-ups” en “panorama’s”, begint in de tegenwoordige tijd en daarna de geschiedenis induikend, neemt Bossenbroek ons mee naar een aantal kernjaartallen en thema’s uit de discussies in de periode van de Koude Oorlog over ‘goed’ en ‘fout’. Bossenbroek doorweeft deze ijkpunten op een knappe manier met de levens van Luns en Ivens.
Een van die jaartallen is 1968, wanneer de Vietnamoorlog de media beheerst. In dat jaar, om precies te zijn op 4 maart 1968, ging in Parijs Joris Ivens’ documentaire De zeventiende breedtegraad in première (in het Frans: Le 17e parallèle: La guerre du peuple). In deze film, die op 11 maart ook in Nederland vertoond werd door nota bene de Katholieke Radio-Omroep (KRO), zoomde hij in op de Vietnamoorlog. In de documentaire klonk waardering door voor de bevolking van het communistische Noord-Vietnam, tot schok van veel Nederlanders:
“De volgende dag, 12 maart 1968, was uit de kranten te reconstrueren hoe ook door de vaderlandse samenleving een demarcatielijn liep. Rechts vroeg zich af ‘met welk recht onze huiskamers vergiftigd mogen worden met je reinste Noordvietnamese oorlogspropaganda’, toevallig genoeg daags voordat ‘de eerste “Johnson-misdadiger”-roepers voor de Utrechtse rechtbank verschijnen’. Links noemde Ivens’ documentaire ‘indrukwekkend… door de kwaliteit van het filmwerk en de aandacht voor menselijke details’ en twijfelde er niet aan ‘dat deze beelden op zichzelf de gruwelijke werkelijkheid weergaven. En Midden waardeerde het ‘dat wij nu ook eens informatie kregen over de “vijand”, dat vage begrip dat doorgaans veel te lichtvaardig en automatisch geïdentificeerd wordt met “slecht”.’ ” (166,167)
Kernwapens en einde Koude Oorlog
De rol van links en rechts Nederland rond de kernwapendebatten in de jaren 1980 komt op het eind van het boek uitgebreid aan de orde. Gevolgd door de beleving van het einde van de Koude Oorlog.
De Telegraaf interviewde kort na de Val van de Muur in 1989 Joseph Luns over zijn beleving van dit internationale spektakelstuk. Luns was perplex, opgelucht en trots op zijn eigen rol in het conflict. Bossenbroek schrijft:
“Net als iedereen gaf de ’78-jarige NAVO-goeroe’ toe ‘perplex’ te zijn geweest, toen hij op televisie zag hoe de Muur viel. ‘Maar ik weet zeker dat ook Gorbatsjov dit niet had verwacht.’ Opgelucht? Ja. ‘Toen in 1961 de Berlijnse Muur werd gebouwd, zat ik droevig en ongerust naar de radio te luisteren. Een nederlaag voor Europa en voor iedere vrije Europeaan. Vorige maand was ik blij. De Muur weg! Maar zeker niet hysterisch blij, zoals zovelen!’ Eigenlijk was hij vooral tevreden over ‘het besluit van het Westen tot plaatsing van kruisraketten als antwoord op die afschuwelijke SS-20’s. Dat ontnam de Rus de mogelijkheid tot chantage en dwong hem overstag te gaan.’ ” (315)
Het idee om Michael Gorbatsjov te belonen met de Nobelprijs voor de Vrede, vond Joseph Luns dan ook een belachelijke gedachte. Het was de NAVO die in de ogen van Luns alle lof verdiende. Over Gorbatsjov, Rusland én zichzelf zei Luns vervolgens tegen De Telegraaf:
“De man had ‘de rode agressie ingebonden, niets meer en niets minder. De NAVO heeft de vrede gebracht!’ Bovendien, waakzaamheid was nog altijd geboden, waarschuwde hij. ‘Een Rus blijft een Rus en in een land van ruim 22 miljoen vierkante kilometer, met 281 miljoen inwoners, waar zoveel onrust is, waar de mensen zo onvoorspelbaar zijn, is vóór alles wantrouwen op zijn plaats.’ De NAVO had het dus fantastisch gedaan. Ook op zijn eigen harde opstelling als ‘leider van het westelijk bondgenootschap’ tegenover het Oostblok en de vredesbewegingen keek Luns trots terug. Al eerder had hij beklemtoond dat die ‘stellig veel heeft bijgedragen aan wat nu oostelijk gebeurt’.” (315)
Internationale prijzen
In 1988 en 1989 ging ook Nederland overstag. In 1988 kreeg Ivens het ereburgerschap van de gemeente Nijmegen en vernoemde de stad een plein naar hem, het Joris Ivensplein. Van Elco Brinkman kreeg Ivens het jaar daarop in Parijs een Gouden Kalf uitgereikt en enkele tonnen subsidie van de staat. Ivens, die lange tijd in Parijs woonde, kreeg in mei 2010 zelf een standbeeld toebedeeld, een beeld van twaalf meter hoog in het westen van de stad. Dit beeld is gemaakt door Bryan McCormack en toont een naakte man met een wereldbol in zijn handen en twee bewegende lange vleugels.
Boek: Fout in de Koude Oorlog – Martin Bossenbroek
Bekijk dit boek bij:
