Emmy Andriesse (1914-1953) werd de fotograaf van de bezette stad toen zij tijdens de Hongerwinter de overlevingsstrijd in Amsterdam vastlegde. Andriesse fotografeerde de slijtageslag door letterlijk in te zoomen op versleten schoenen, het verzamelen van kolen, hout en voedsel, en de van voedselgebrek getekende gezichten.
Zij roept beelden op van de conditie van steden in oorlogstijd, van de omstandigheden waarin mensen zijn teruggeworpen op de meest directe relaties van verbondenheid, maar ook die waarin isolement van beslissende betekenis kan zijn en het recht van de sterkste gaat gelden.
Fotografie speelt een dubbelzinnige rol in het denken over heldendom. Fotografen leveren de beelden waarmee abstracte noties over heroïek worden ingevuld – beroemd is Robert Capa’s foto van de stervende revolutionaire soldaat tijdens de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939). Het was in deze tijd dat geëngageerde fotografen naar het front trokken om de heroïek van de strijd vast te leggen. In het kielzog daarvan kon ook de fotograaf tot held uitgroeien. De oorlogsfotograaf kreeg het imago van een adrenalinejunkie die geen emoties toelaat. Met een door tranen vertroebelde blik kun je immers niet scherp stellen, zo zegt het cliché. De archetypische oorlogsfotograaf Capa stapte op een mijn en stierf in het harnas. Een echte, ietwat roekeloze, held.
Hoe past Emmy Andriesse in dit plaatje? Doordat ze de nadruk legt op het dagelijks leven tonen haar foto’s niet de heroïek van het directe oorlogsgeweld; Andriesse streefde er bewust naar de heroïsering buiten beeld te houden. Zo bekeken geven haar foto’s van de Hongerwinter eerder een ontnuchterend en navrant tegenwicht voor een teveel aan heroïsche verbeelding van oorlog en bezetting.
Fotograferen kon tijdens de bezetting op verschillende manieren als vorm van verzet worden ingezet. Strikt genomen was het nemen van foto’s die een ander Nederland lieten zien dan was verordonneerd een clandestiene daad. In de herfst van 1944 kwam daar een algemeen fotografeerverbod in de buitenlucht overheen. De Joodse vakfotografe Emmy Andriesse was al in 1941 door het Journalistenbesluit geconfronteerd met een beroepsverbod. Zij dook in 1943 onder en werd dankzij het werk van antropoloog De Froe eind 1944 ‘geäriseerd’. De Froe stelde raswetenschappelijke rapporten op om te bewijzen dat de mensen die bij hem aanklopten ten onrechte als Joods te boek stonden.
Eenmaal ‘ontsterd’, sloot Andriesse zich aan bij een los netwerk van fotografen, dat bekend werd als ‘De Illegale Camera’. Het leverde een schat aan foto’s op van het dagelijks leven, het verzet en de zichtbare sporen van geweld en vernieling.
De inzet van Andriesse kwam niet uit de lucht vallen. Voor de oorlog was zij een van de fotografen die een nieuwe kijk op de fotografie combineerde met een socialistisch maatschappijbeeld. Sociale Fotografie moest ‘zuiver’ zijn en humanitair. In de protestactie ‘De Olympiade onder Dictatuur’ protesteerde de groep tegen het opkomend fascisme. De sociale fotograaf richtte zich op het arbeidersbestaan en het sociaal onrecht. Als heroïek bestond, dan was die gelegen in de alledaagsheid van het bestaan. De straatfotografie van Andriesse tijdens de Hongerwinter sloot aan op deze opdracht: openbaren hoe flagrant politiek en maatschappelijk onrecht het leven van gewone mensen binnendringt en ontwricht.
Toch danken we de meest indringende fotografie uit de bezettingstijd in Nederland juist aan de vakmatige en de poëtische blik van Andriesse. De jongen met het pannetje was geen terloopse foto. Andriesse had de jongen al vaker langs haar huis zien komen en liet hem op een dag poseren. ‘Ze liet hem in allerlei standen staan en je ziet uiteindelijk de foto die zij gekozen heeft,’ verklaarde een leerling van Andriesse achteraf. Het resultaat was een wat stijf portret, anders dan de overige foto’s van kinderen die aan de wandel zijn met hun pannetjes. Maar die stijfheid sloot wel weer aan bij haar latere werk: portretten van naoorlogse kunstenaars, geïsoleerd in hun atelier en somber kijkend. Andriesse was volgens fotograaf en vriend Ed van der Elsken ‘toch wel met heel droefachtige dingen bezig’.
Een uitzondering vormen de foto’s van de bevrijding. Niet langer ineengedoken met de ledematen dichtbij het lichaam zoals tijdens de Hongerwinter, fotografeerde Andriesse mensen in vrijheid met de ledematen wijd uitwapperend, de monden open staand en de blik wijds naar de wereld gericht.
~ Remco Ensel, NIOD
