Hendrikus Colijn (1869-1944) – Premier tijdens de crisisjaren 1930

De energieke Nederlandse politicus, militair en zakenman Hendrikus Colijn (1869-1944) is bekend als minister-president tijdens de crisisjaren 1930 en ook wel van de vaak verkeerd geïnterpreteerde uitspraak ‘Gaat u maar rustig slapen’. De gereformeerde workaholic Colijn was jarenlang het gezicht van de Anti-Revolutionaire Partij (ARP) en minister-president tijdens vijf kabinetten in de jaren 1925-1926 en 1933-1939.

Jeugd, opleiding en privéleven van Hendrikus Colijn (1869-1893)

Hendrikus Colijn werd geboren op 22 juni 1869 in Burgerveen, een dorp in de gemeente Haarlemmermeer. Zijn vader was boer en ging ervan uit dat zijn oudste zoon Hendrikus in zijn voetsporen zou treden. Het gezin Colijn was afkomstig uit de kringen van de Afscheiding, een bezwaarde groep gereformeerde mensen die vanaf 1834 de Nederlandse Hervormde Kerk verliet, en behoorde tot de Christelijke Gereformeerde Kerken (CGK). Dit kerkgenootschap zou in 1892 grotendeels, samen met gereformeerden uit de Doleantie (1882), opgaan in de Gereformeerde Kerken in Nederland (GKN). Hendrikus Colijn maakte toen ook de overstap naar die kerk.

Colijn ging naar school in Uitwijk in Noord-Brabant. Na de lagere school bezocht Hendrikus, vanaf 1883, de christelijke kweekschool (zoals de huidige PABO van 1795-1968 genoemd werd) in Nieuw-Vennep. In deze plaats werkte hij in de jaren oktober 1884 tot februari 1886 als hulponderwijzer; het was Colijns eerste baan.

Op 18 juli 1893 trouwde Hendrikus Colijn met zijn nicht Helena Groenenberg (1869-1947), met wie hij in Den Haag ging wonen. Ze kregen in totaal drie zonen. Twee van hun zonen – Anton (1894-1945) en Pieter (1903-1943) – kwamen om tijdens de Japanse bezetting van Nederlands-Indië tijdens de Tweede Wereldoorlog.

In september 1893, kort nadat Colijn zijn militaire opleiding voltooid had in Kampen (waar hij van 1886 tot 1892 gelegerd was), vertrok hij als tweede luitenant bij de KNIL naar de binnenlanden van Nederlands-Indië. Zijn vrouw ging met Colijn mee. In Nederlands-Indië werkte hij zich binnen zes jaar op tot officier.

Colijn in Nederlands-Indië (1893-1909)

In de jaren 1893 tot 1909 zat Hendrikus Colijn als KNIL-militair in Nederlands-Indië, vooral op Atjeh.

In zijn tweede jaar in Indië deed hij mee aan de Lombok-expeditie, waarvoor hij de Militaire Willemsorde vierde klasse ontving. Na een overstap naar Atjeh in 1895 (waar hij meer kon verdienen), kreeg hij in 1897 bestuurszaken op enkele delen van dat eiland. Toch bleef Hendrikus Colijn als militair deelnemen aan expedities op het slagveld. Voor betoonde dapperheid op hert slagveld kreeg hij nog een Eresabel. Tevens volgde in 1901 een promotie tot kapitein in 1901.

Na een verlof in Nederland in 1904 werd Colijn adjudant van Gouverneur-Generaal Joannes Benedictus van Heutz (1851-1924). Van juni 1907 tot oktober 1909, toen hij voor de ARP als Tweede Kamerlid verkozen werd, was Colijn secretaris van het Gouvernement van Nederland-Indië. Hij werkte hierin voor de Commissie voor de decentralisatie.

Politicus, directeur olieconcern & politicus (1909-1933)

Namens het kiesdistrict Sneek zat Hendrikus Colijn van 9 november 1909 tot 4 januari 1911 in de Tweede Kamer voor de ARP. Daarna was hij in de jaren 1911-1913 minister van Oorlog en ad interim minister van Marine.

Colijn maakte vervolgens een carrièreswitch en was van 1914-1922 directeur van het olieconcern Bataafsche Petroleum Maatschappij (BPM), een onderdeel van Shell. Deze betrekking legde hem allerminst windeieren: Colijn werd in deze jaren stinkend rijk: hij verdiende het voor die tijd exorbitante bedrag van 900.000 gulden per jaar. Met dit riante salaris werd Colijn financieel onafhankelijk. Toen koningin Wilhelmina hem in 1918 aan het hoofd van een confessionele regering wilde hebben, was Colijn niet beschikbaar.

Intussen was Hendrikus Colijn – na het overlijden van Abraham Kuyper (1937-1920) – in 1920 de nieuwe leider van de Antirevolutionaire Partij geworden. Volgens Henk te Velde in Stijlen van leiderschap (2002) brak met Colijn een frisse, nieuwe periode aan:

“Met zijn betrekkelijk ongecompliceerde karakter en zijn soepele sociale vaardigheden was Colijn een heel andere figuur dan de ingewikkelde Kuyper. De interne verhoudingen in de ARP verbeterden dan ook zienderogen toen hij leider werd. (…) Met zijn standpunten riep Colijn al in zijn eigen tijd veel controverse op, maar hij maakte indruk als energiek bestuurder, patriarchaal regent en autoritair gezagshandhaver.” (110, 108)

In 1922, twee jaar na zijn aantreden als ARP-leidsman, keerde Colijn als antirevolutionaire fractieleider in de politiek terug, om daarna minister van Financiën (1923-1926) te worden in het tweede kabinet van Charles Ruijs de Beerenbrouck, waarvan de bewindslieden afkomstig waren uit de Rooms-Katholieke Staatspartij (RKSP), ARP en Christelijk-Historisch Unie (CHU). In dit ambt voerde hij een strikte bezuinigingspolitiek door, die hem als politicus omstreden maakte. Hij voerde onder meer het beruchte ‘fietsplaatje’ in en was verantwoordelijk voor het opnieuw invoeren van de Gouden Standaard.

In 1925 vormde Colijn – die campagne voerde als ” ’s lands stuurman” die Nederland door de woeste zeeën zou leiden – zijn eerste kabinet, Colijn I (1925-1926), dat echter na enkele maanden ten val kwam tijdens de ‘Nacht van Kersten’ (november 1925). Het kabinet werd na een demissionaire periode op 8 maart 1926 ontslagen. Hierna was Colijn onder meer enkele jaren actief als fractievoorzitter van de ARP in de Eerste Kamer (tot 1929), gevolgd door het fractievoorzitterschap van de Tweede Kamer (tot 1933).

Premier tijdens crisisjaren 1930

Het meest bekend is Hendrikus Colijn vanwege zijn falende aanpak van de crisis in de jaren 1930. Van 1933-1939 leidde hij als minister-president vier kabinetten. Colijn voerde een strakke bezuinigingspolitiek, waarbij hij vooral de uitgaven op ambtenarensalarissen en op het onderwijs kortte. Ook verlaagde hij de werklozensteun, wat leidde tot het Jordaanoproer (4 juli 1934), waarbij vijf dodelijke slachtoffers te betreuren waren.

Colijn hield lang – langer dan in andere Europese landen het beleid was – vast aan de Gouden Standaard. Uiteindelijk liet Nederland deze Gouden Standaard op 27 september 1936 los en devalueerde de gulden. Dit omdat de werkloosheid vanaf 1933 explosief opgelopen was en lonen en uitkeringen fors daalden.

Bijzonder aan Colijn was, zo stelde Rob Hartmans terecht in het Historisch Nieuwsblad (nr.11, 2014), dat deze gereformeerde politicus erin slaagde om niet-kerkelijke én nationalistische Nederlanders aan zich te binden. Daarmee nam hij de wind uit de zeilen van de NSB van Anton Mussert (1893-1945):

Dat het stemmenpercentage van de partij van ir. Mussert bij de verkiezingen van 1937 gehalveerd werd ten opzichte van de Provinciale Statenverkiezingen van 1935 (toen de NSB 7,9 procent haalde), was in belangrijke mate te danken aan Colijn.

In mei 1936 raakte Colijn betrokken bij een schandaal. Hij kwam toen in opspraak vanwege een vermeende affaire met een ongehuwde Duitse vrouw. De fractie van de RKSP was van plan om aan te sturen op het aftreden van Colijn, maar enkele katholieke ministers ministers staken hier een stokje voor. Colijn bracht een korte persverklaring uit en trof een financiële regeling met de dame in kwestie, waarna de geruchtenstroom in juni 1936 stopte.

‘Ga maar rustig slapen’ (1936)

Toen Duitsland in 1936 het Rijnland bezette, hield Colijn op 11 maart 1936 een radiotoespraak, die hem – ook postuum – nog lang zou achtervolgen. Hij eindigde zijn speech met de woorden…

Ik verzoek den luisteraars dan ook om, wanneer zij straks hun legersteden opzoeken, even rustig te gaan slapen als zij dat ook andere nachten doen. Er is voorhands geen enkele reden om ongerust te zijn. En daarmee, geachte luisteraars, laat ik u over aan de verpozing die de radio u pleegt te bieden. Goedenavond.

Later is deze uitspraak uit de context getrokken, alsof Colijn vlak voor de Duitse inval in mei 1940 het Nederlandse volk in slaap zou hebben gesust. Hij deed deze uitspraak echter al jaren eerder en binnen een andere setting.

Colijn & de Tweede Wereldoorlog (1940-1944)

Hendrikus Colijn veroordeelde de vlucht van de Nederlandse regering in mei 1940 scherp. Kort daarna, halverwege juli 1940, publiceerde hij een boekje getiteld Op de grens van twee werelden. Colijn stelde in dit boek een houding van accommodatie voor, wat inhield: accepteer de realiteit van de Duitse overmacht en werk voor zover mogelijk met de bezetter mee:

Het alles domineerende feit is dan, dat, tenzij er werkelijke wonderen gebeuren, het vasteland van Europa in de toekomst geleid zal worden door Duitschland. […] Moeten we in die richting nu zelf meewerken of moeten we gelaten afwachten, wat er over ons beschikt wordt? Wij kiezen uit volle overtuiging voor het eerste. Omdat er zooveel op het spel staat.

Toen de nazi’s Nederlandse politieke partijen, waaronder de ARP, gingen verbieden, veranderde Colijn van standpunt. Hij wees de Nederlandsche Unie af en ging het verzet tegen Duitsland steunen. Ook was hij actief voor de ondergrondse ARP. Op 30 juni 1941 werd Colijn gearresteerd. Via Valkenburg en Berlijn kwam hij in maart 1942 in het Thüringse Ilmenau terecht. Daar zat hij met zijn vrouw in Hotel Gabelbach, waar hij relatief veel vrijheid genoot maar wel gedwongen en op eigen kosten verbleef.

Op 18 september 1944 overleed Colijn in Ilmenau plotseling aan een hartaanval.

Bekijk ook: Alle premiers van Nederland
Boek: Gaat u maar rustig slapen – Verloren Verleden Reeks
Of lees: De sabel van Colijn – Jan de Bruijn
Ook interessant: Historische personen op Historiek

Citaten van Hendrikus Colijn

“Ik heb 9 vrouwen en 3 kinderen, die genade vroegen, op een hoop moeten zetten en ze zoo dood laten schieten. Het was onaangenaam werk, maar ’t kon niet anders. De soldaten regen ze met genot aan hun bajonetten. ’t Was verschrikkelijk werk. Ik zal er maar over eindigen.” Bron: Brief van Colijn aan het thuisfront, over een actie tijdens de Lombok-expeditie (1894).

“Het bestaan van de Volkenbond is een krachtige rem tot afwending van mogelijke gevaren.” Uitspraak n.a.v. de Nederlandse toetreding tot de Volkenbond op 9 maart 1920.

“Wie het leven in Den Haag gade slaat en daaruit conclusies zou trekken voor gehuchten in Drente of dorpen in Overijsel, zou zich schuldig maken aan groote overijling en niet anders is het in Indië.” Bron: H. Colijn, Koloniale vraagstukken van heden en morgen (1928) p.4.

“Saevis tranquillus in undis” – “Rustig te midden van de woelige baren (golven)”. Oorspronkelijk een Latijnse spreuk van Willem van Oranje, die hiermee aangaf rustig en vastberaden te blijven in moeilijke tijden. Door Colijn als subtitel gebruikt in zijn Toelichting op het antirevolutionair beginselprogram (1934). Colijns partij beeldde regelmatig haar leidsman af als een kalme kapitein, die het schip op koers hield tijdens stormen. Aardig is hoe Colijns politieke tegenstander Willem Nolens (1860-1931) twee letters in de eerste twee woorden van de spreuk veranderde: “Saevus tranquillis in undis” – “Woest te midden van de golven”.

Ik verzoek den luisteraars dan ook om, wanneer zij straks hun legersteden opzoeken, even rustig te gaan slapen als zij dat ook andere nachten doen. Er is voorhands geen enkele reden om ongerust te zijn. Bron: Radiofragment uit 1936.

Wacht nu maar rustig af en laat uw vakantie – voor zover u die in een of andere vorm genieten kunt – vooral niet in de war sturen door een nieuwe zenuwachtigheid. Bron: Radiofragment uit 1935 n.a.v. rustig blijven in crisistijden.

Geraadpleegde bronnen