Het proefreferendum over Europa in Bolsward

Op 17 december 1952 vond in de gemeenten Bolsward en Delft een proefreferendum plaats over de wenselijkheid van een Europese Grondwet. Een overweldigende meerderheid zou vóór stemmen. In Nederland was dit gemeentelijke referendum een unicum, maar dezelfde referenda waren ook gehouden in omringende landen. In 1951 was dit referendum al gehouden in twee Duitse steden en een jaar later, op 20 december 1953, vonden twee referenda plaats in het Belgische Rousselaere en Verviers.

Het initiatief voor deze referenda moet geplaatst worden in de opleving van het Europese federalisme na de Tweede Wereldoorlog. Alleen een verenigd Europa zou blijvende vrede en toenemende welvaart kunnen garanderen, zo was de dominante gedachte. Maar hoe dachten burgers over dat Verenigde Europa, dat de federalisten voor ogen hadden?

Verzoek om een referendum

Op 15 september 1952 verzocht de Nederlandse Raad der Europese Beweging het Bolswardse gemeentebestuur een proefreferendum te organiseren. De keuze was op Bolsward en Delft gevallen omdat uit een onderzoek van het Centraal Bureau voor Statistiek was gebleken dat de verkiezingsuitslagen in beide gemeenten overeenkwamen met de gemiddelde verkiezingsuitslag in Nederland. De twee gemeenten waren dus bewezen – zo was de gedachte – representatief voor de gehele Nederlandse bevolking. Het gemeentebestuur stemde in met dit verzoek.

Na de toezegging tot deelname aan het proefreferendum, beloofde het college van b&w gemeentelijk verkiezingsmateriaal beschikbaar te stellen en verder alle mogelijke medewerking te verlenen zodat het referendum een succes kon worden. Op de gemeentelijke begroting werd zelfs een bedrag van 1.400 gulden uitgetrokken voor de financiering van de volksstemming en de communicatie. De uiteindelijke kosten van het referendum bedroegen 2.611,33 gulden. De Nederlandse Raad der Europese Beweging nam een gedeelte van deze extra kosten voor zijn rekening, te weten 1.000 gulden.

Op 14 november 1952 deed het college van burgemeester en wethouders een algemene oproep, waarin het referendum onder de aandacht van de bevolking werd gebracht. De kiezers zouden op 17 december 1952 de volgende vraag moeten beantwoorden:

‘Meent u, dat de Europese volkeren bepaalde gemeenschappelijke belangen voortaan gezamenlijk dienen te behartigen en wenst U daartoe een Verenigd Europa onder een Europese Overheid en met een democratische vertegenwoordiging, te omschrijven in een Europese Grondwet?’

Deze vraag moesten de kiezers beantwoorden met ‘Ja’ of ‘Neen’.

Gemeentelijke activiteiten

Het gemeentebestuur besloot ook campagne te voeren om inwoners over te halen vóór te stemmen. Dit werd alleen al zichtbaar in de straatversiering van de gemeente. Overal kwamen spandoeken te hangen met de tekst ‘Bolsward Europese Stad’. Naast de spandoeken organiseerde het gemeentebestuur drie bijeenkomsten. Op 8 en 16 december 1952 waren er bijeenkomsten georganiseerd in ‘De Doele’, waar bekende sprekers voorlichting gaven over het belang van de Europese eenwording. Het waren zeker niet de kleinsten die naar Friesland afreisden. Zo kwamen voor de bijeenkomst van 16 december de minister van Wederopbouw en Volkshuisvesting, de heer H.B.J. Witte, en twee leden uit de Tweede Kamer, de heren H.A. Korthals en G.M. Nederhorst. Een speciale bijeenkomst werd ook nog belegd voor personen boven de 65 jaar in Bolsward, op vrijdag 12 december om 15.00 uur.

Op de avond voor het referendum werd door burgemeester Bruinsma nog een extra oproep gedaan in een radio-uitzending. Daarin zei hij:

‘De ogen van geheel Nederland, ja van geheel West-Europa zijn thans op Bolsward gericht. Besef dus uw verantwoordelijkheid’.

Zijn oproep werd beantwoord, zo bleek op de dag van het referendum. ‘Zelfs dat hoogbejaarde vrouwtje’, zo berichtte het Bolswards Nieuwsblad op 19 december 1952, ‘dat [op weg] vijftien maal moest rusten, maar er toch niet aan dacht thuis te blijven’.

Andere activiteiten

Verder deed het gemeentebestuur een beroep op de steun van de plaatselijke organisaties, zoals diverse staatkundige verenigingen, sportorganisaties, landbouworganisaties en jeugdverenigingen. Zelfs de bedrijven in de gemeente lieten zich niet onbetuigd. Zo verraste de plaatselijke fabriek van melkproducten, N.V. Hollandia, op de dag voor het referendum ieder huishouden met een gratis busje koffiemelk, waarop een etiket was bevestigd met de oproep vooral te gaan stemmen:

‘De directie van de N.V. Hollandia Vlaardingen en haar fabriek te Bolsward werken met genoegen mee aan het welslagen van de stemming voor een Verenigd Europa en bieden u daarom dit blikje koffiemelk gratis aan. Immers: een Verenigd Europa biedt aan de landbouw en industrie, dus ook aan de N.V. Hollandia, grotere afzetmogelijkheden, meer werkgelegenheid, en dus meer welvaart – OOK VOOR BOLSWARD. STEMT DAAROM MORGEN MET JA !!!!!’

Het gemeentebestuur riep ook ieder bedrijf op zijn werknemers die lid waren van de plaatselijke muziekvereniging, vrij te geven zodat deze medewerkers een bijdrage konden leveren aan het muzikaal programma op de dag van het referendum. Ook de winkeliers in Bolsward lieten zich niet onbetuigd. Diverse winkels in de stad organiseerden een etalagewedstrijd voor de mooist versierde etalage. Zo was er bijvoorbeeld een etalage met een ongekleed poppetje op een landkaart met het opschrift:

‘Zonder een Verenigd Europa is de toekomst die ons wacht, gelijk een kikker, kaal en glad, armetierig op een pompeblad’.

Ook de lagere en middelbare scholen in Bolsward verleenden hun medewerking. Zo vond er een opstelwedstrijd plaats, die gewonnen werd door de vijftienjarige Nelie de Hoop. Zij sloot haar essay af met de woorden:

‘…als we allen medewerken en allen onze krachten geven, zullen we het zeker tot een goed einde brengen’.

Maar eigenlijk wonnen alle kinderen, want iedere deelnemer kreeg een reep melkchocolade bij inlevering van zijn of haar essay.

De dag van het referendum

Op 17 december was het een drukte van belang in het kleine Friese stadje. Zowel binnenlandse als buitenlandse aandacht was er voor het referendum. Er werden, naast het Fries en het Nederlands, berichten verstrekt in het Duits, Engels en Frans. Er was zelfs een Spaanse tolk aanwezig van de luchtbasis in Leeuwarden, gewoon voor het geval dat. De verkiezingsuitslag werd om 21.00 uur bekendgemaakt. Het was overduidelijk: 3.586 stemmen waren uitgebracht voor het opstellen van een Europese Grondwet en 105 stemmen tegen. Dat betekende dat bijna 97 procent van de kiezers van Bolsward voor een Europese Grondwet was. Tegenwoordig zou dat ondenkbaar zijn bij een referendum over Europa.

Van de kiesgerechtigden kwam 88 procent naar de stembus om zijn of haar mening kenbaar te maken. Na de uitslag werd burgemeester Bruinsma door diverse Europese en Amerikaanse radiostations geïnterviewd. ‘Bolsward exports Dutch cheese, wooden shoes and European spirit’, meldde een Amerikaans station. Ook ontving het gemeentebestuur diverse telegrammen met gelukwensen voor het behaalde resultaat, zoals van de minister van Binnenlandse Zaken.

Ook in Delft was het referendum een succes. Tegen alle verwachtingen in – de voorbereidingstijd was zeer gering geweest voor een stad met een dergelijke omvang en daarnaast was er in de stad door communisten en ultra-calvinisten opgeroepen niet te gaan stemmen – was de opkomst 75 procent van het electoraat. En ook hier was de uitslag afgetekend: 93 procent stemde voor een Europese Grondwet.

~ Boudewijn Steur

Bronnen ▼