Klemens von Metternich (1773-1859) – Conservatieve Oostenrijkse diplomaat en politicus

De Oostenrijkse politicus Klemens von Metternich (1773-1859) geldt als een van de belangrijkste Europese diplomaten van de negentiende eeuw. Sterker nog: hij is een van de meest succesvolle diplomaten uit de wereldgeschiedenis. Hij is vooral bekend geworden door zijn antiliberale, conservatieve opstelling als voorzitter van het Congres van Wenen (1814-1815). Onder de leiding van Von Metternich, die vanwege zijn hoofdrol in de Europese politiek de bijnaam ‘de koetsier van Europa’ kreeg, werd in Europa een balance of power gerealiseerd. Verder kwam de adel uit de tijd van het ancien regime, de periode voor de Franse Revolutie van 1789, weer aan de macht.

De periode waaraan Von Metternich het gezicht gaf, staat bekend als de Restauratie (1815-1830). Volgens historici was het stempel dat Von Metternich op zijn tijd drukte zo sterk, dat zij van de ‘Von Metternich-periode’ spraken. Wie was deze man? Je leest het in deze biografie van een van de meest prominente Europese politici uit de negentiende eeuw.

Jonge jaren van Klemens von Metternich (1773-1801)

Graaf Von Metternich kwam op 15 mei 1773 te wereld in de Duitse stad Koblenz, met als volledige naam Klemens Wenzel Nepomuk Lothar von Metternich. Hij was de zoon van een invloedrijke politicus. Zijn vader Franz von Metternich was namelijk de laatste gevolmachtigde minister van de Oostenrijkse Nederlanden.

In 1788 begon Klemens von Metternich aan een studie Diplomatie aan de Universiteit van Straatsburg. De Franse Revolutie die in het jaar erop uitbrak, dwong hem in 1790 om te verhuizen naar de Universiteit van Mainz, waar hij zijn studie voortzette.

Na zijn studie vertrok hij naar Brussel, waar zijn vader werkte. In 1794 werd hij vanaf deze post op een diplomatieke reis naar Engeland gestuurd. Hierna werd hij benoemd tot Oostenrijks ambassadeur in Nederland, maar omdat de Fransen in januari 1795 Nederland binnenvielen, bekleedde hij dit ambt maar kort. Vervolgens vertrok Von Metternich naar Wenen, waar zijn vader heen gevlucht was. In Wenen legde hij zich toe op het studeren van natuurkunde en medische wetenschappen.

Op 27 september 1795 trouwde Klemens von Metternich met een dochter van de diplomaat Wenzel Anton von Kaunitz, die tevens de eerste minister van het Heilige Roomse Rijk was. Met zijn eerste vrouw, gravin Maria Eleonore von Kaunitz-Rietberg, kreeg Von Metternich zeven kinderen. Dit huwelijk gaf Klemens een ingang bij de hoge Oostenrijkse adel. Uiteindelijk zou Klemens von Metternich drie keer in het huwelijk treden, omdat zijn eerste twee vrouwen stierven. Hij hertrouwde tweemaal, in 1827 (Antoinette von Leykam, † 1829) en in 1831 (Melanie Zichy-Ferraris † 1854).

Diplomaat in Dresden, Berlijn en Parijs (1801-1809)

In 1801 kreeg Von Metternich een diplomatieke post in Dresden. In deze stad raakte hij goed bevriend met Friedrich von Gentz (1764-1832), een toen bekende Duitse politiek journalist en diplomaat die (geïnspireerd door filosofen als Immanuel Kant en Edmund Burke) fel tegen de Franse Revolutie en Napoleon Bonaparte gekant was. Von Gentz ontwikkelde zich tot adviseur en propagandist van Von Metternich, en omgekeerd hielp Von Metternich Gentz aan een hoog politiek ambt in Wenen.

Niet lang na zijn vertrek naar Dresden vestigde Von Metternich zich, in 1803, als diplomaat in Berlijn. En na een verzoek daartoe van de Franse generaal en dictator Napoleon Bonaparte, was hij vanaf juni 1806 ambassadeur in Parijs. Von Metternich was aanvankelijk pro-Frans en had een zwak voor Napoleon, omdat die nog enigszins de orde in Frankrijk had hersteld. Maar Napoleon maakte overduidelijk dat hij Oostenrijk en Rusland als doelwit in het vizier had. Hierdoor nam Von Metternich meer en meer afstand van hem en werd hij steeds kritischer op de idealen van de Verlichting.

Tijdens zijn verblijf in Parijs trad Von Metternich toe tot de intimi rond Napoleon. Letterlijk welteverstaan. De knappe, elegante en sociaal-vaardige Oostenrijkse diplomaat nam het er op seksueel gebied flink van. Adam Zamoyski schrijft in The Rites of Peace (2007) dat Von Metternich het bed deelde met de twee zussen van Napoleon Bonaparte, diens stiefdochter Hortense de Beauharnais (toen de vrouw van Lodewijk Napoleon), maar ook ‘sliep’ met de toen beroemde toneelactrice Mademoiselle Georges, schrijfster Laure Junot d’Abrantès, Wilhelmina von Sagan en nog meer aristocratische dames.

In 1809 verklaarde Napoleon, wat hij al eerder had laten doorschemeren, Oostenrijk de oorlog. Metternich werd zelfs gearresteerd, omdat in Wenen Franse diplomaten vastgezet waren. Maar de diplomaten werden tegen elkaar uitgeruild. Von Metternich keerde op deze manier gedwongen naar zijn geboorteland terug. Kort erna benoemde de Oostenrijkse keizer Frans II (1768-1835) Von Metternich tot minister van Buitenlandse Zaken, een functie die hij maar liefst negenendertig jaar, tot 1848 zou bekleden.   

Von Metternich als voorzitter van het Congres van Wenen (1814-1815)

Na de nederlaag van Napoleon Bonaparte in mei 1814 – hij keerde nog even terug, maar vond in juni 1815 uiteindelijk zijn Waterloo – begon op 8 september 1814 het beroemde Congres van Wenen. Binnen dit internationale overleg waren de belangrijkste Europese politici en vorsten vertegenwoordigd om te praten over een nieuw machtsevenwicht in Europa. Doel was om te komen tot een machtsbalans (‘balance of power’), die moest voorkomen dat er opnieuw een Europese agressor zou opstaan om het continent te veroveren. Het nationalisme en liberalisme moesten tegengegaan worden. Dit wilde men bereiken door staatkundige en constitutionele veranderingen door te voeren op het Europese continent. Ofwel: de kaart van Europa moest op meerdere plekken bijgesteld worden. Hierbij moest de politieke situatie van voor de Franse Revolutie, het ancien regime, hersteld worden door de terugkeer van de oude pre-revolutionaire vorsten en adel op de Europese tronen.

De deelnemende landen aan het Congres van Wenen waren de geallieerden die Napoleons troepen hadden verslagen: Oostenrijk, Pruissen, Rusland en het Verenigd Koninkrijk.

De besprekingen op het congres kwamen in 1814 nauwelijks van de grond. Dat had ten eerste te maken het feit dat Napoleon nog één keer probeerde de macht te grijpen en militaire campagnes begon. Een tweede reden was de onbuigzaamheid van de aanwezig ambassadeurs, die vooral hun eigen landsbelang op het oog hadden. De sfeer op het Congres leek dan ook op dat van een leuke feestje voor de high society. Charles-Joseph de Ligne (1735-1814), een Zuid-Nederlander die in Oostenrijkse dienst was, verwoordde de situatie vlak voor zijn dood als volgt:

“Le congrès danse beaucoup, mais il ne marche pas” – vertaald: Het congres danst, maar het gaat niet vooruit.

Overigens, zo schrijft Adam Zamoyski, werd er door de deelnemers aan het Congres van Wenen vooral veel gefeest. Ver van huis hingen de vorsten, politici en ambassadeurs flink de beest uit. Er waren koningen die zelf maîtresses meenamen of ter plekke een vriendin zochten voor een los avontuurtje. Van de Russische tsaar Alexander I (1777-1825) is bekend dat hij zich liet verleiden door de Pools-Russische prinses Catherine Bagration. Alexander had ook een oogje laten vallen op de jonge Oostenrijkse prinses Gabrielle Auersperg. Maar zij schakelde de politie in om de tsaar, die inmiddels in haar slaapkamer was, te laten verwijderen.

Klemens von Metternich was voorzitter van het Congres van Wenen en drukte een stevige stempel op de uiteindelijke besluiten die genomen werden. Zo had hij door zijn overredingskracht een groot aandeel in de belangrijkste besluiten die werden genomen. De belangrijkste veranderingen waren:

Op 9 juni 1815 werd het Congres van Wenen besloten met de zogenoemde Kongressakte. In dit besluit legde het Congres de nieuwe grenzen binnen Europa vast, die hierboven zijn samengevat, maar werden nog veel meer besluiten op papier gezet. Zo werd de neutraliteit van Zwitserland erkend, keerden oude monarchieën terug (ook in Spanje en Portugal), kreeg Alexander I een stukje van Polen en, zeer interessant, sloten de Franse ambassadeur Charles-Maurice de Talleyrand (1754-1838), de Britse ambassadeur Castlereagh (1769-1822) en Von Metternich een geheim verbond, met de belofte elkaar te helpen mocht Rusland of Pruisen de aanval inzetten.

De grote verliezer van het Congres van Wenen was Frankrijk, maar ook Italië kwam er slecht af. De ambassadeur van Sardinië, Joseph de Maistre (1753-1828), stelde over de positie van Italië:

“Italië was het wisselgeld…”

Na Wenen: consolidatie, opnieuw revolutie & overlijden (1815-1859)

Von Metternich pakte zijn ambt als Oostenrijks minister van Buitenlandse Zaken na het Congres van Wenen weer op. Vanaf 1821 werd hij tevens Staatskanselier, beschermheer en vertrouweling van de Oostenrijkse keizer. Hij zette zich vooral in voor het behoud van de nieuwe staatkundige indeling van Europa. Het gecreëerde machtsevenwicht op het continent moest behouden blijven. Gezien het feit dat er in de jaren 1815 tot 1914 geen grote oorlogen op het Europese continent uitbraken (de Frans-Duitse Oorlog van 1870-1871 en enkele kleinere oorlogen uitgezonderd), kan men concluderen dat Von Metternichs beleid als vredestichter en ‘koetsier van Europa’ redelijk succesvol was. In de jaren hierna zou echter ook blijken dat de stijd tegen de Verlichting niet aan de tekentafel kon worden beslecht.

Als minister van Buitenlandse Zaken bleef Von Metternich zich in de jaren na 1815 inzetten om politieke bewegingen als het nationalisme en liberalisme tegen te houden. Zo nam hij het initiatief tot de Besluiten van Karlsbad (Karlsbader Beschlüsse) van september 1819, die de nationalistische en liberale stromingen in de Duitse Bond de wacht aanzegden. Dit gebeurde onder meer door de invoering van censuur en het verbod op de Burschenschaften, de traditionele Duitse studentenverenigingen. Verder weigerde Von Metternich de Griekse nationalisten in 1821 te steunen, die in opstand kwamen tegen het Ottomaanse Rijk.

De bepalingen van het Congres van Wenen kwamen in de jaren 1820 onder toenemende druk te staan. Zo brak in 1828 in Portugal een burgeroorlog uit van liberalen tegen het absolutisme. De oorlog duurde tot 1834 en leidde tot enkele concessies aan de liberalen. Veder braken er in het revolutiejaar 1830 in heel Europa opstanden uit tegen het ancien regime. Deze resulteerden onder meer in de deling van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, waardoor België ontstond.

Privé ging het met Von Metternich in deze tijd slecht. In november 1828 overleed zijn moeder, in januari 1829 zijn vrouw Antoinette, gevolgd door het overlijden van zijn jonge zoon Viktor in november 1829. Toen kort daarop, in juli 1830, in Parijs de Julirevolutie (‘de drie glorieuze dagen’) uitbrak, zei de depressieve Von Metternich:

“Nu is mijn hele levenswerk verwoest…”

De Julirevolutie leidde tot de afzetting van de Franse koning Karel X (1757-1836). In deze jaren, 1830 en 1831, braken er overigens nog meer revoluties uit, onder meer in Polen (tegen Rusland) en in Italiaanse steden als Parma, Modena en Bologna (tegen Oostenrijkse invloed). Ook in Zwitserland, Groot-Brittannië, Portugal en in de Duitse Bond woelden liberale en nationalistische bewegingen.

Toen in maart 1835 de Oostenrijkse keizer Frans II stierf, volgde dienst epileptische zoon Ferdinand I hem op. Hierdoor kreeg Von Metternich een nog belangrijker rol in de Oostenrijkse (buitenlandse) politiek. Feitelijk had Von Metternich zelf, en niet keizer Ferdinand, de touwtjes van de macht in handen. Dit duurde tot december 1836. Vanaf toen moest Von Metternich, na de zogenoemde Geheime Staatskonferenz, zijn macht delen met graaf Franz von Kolowrat.

Von Metternich bleef geloven in het conservatisme en ging door met zijn strijd tegen de bourgeoisie (rijke burgerlaag, maar niet van adel) die volgens hem de voedingsbodem van het liberalisme en nationalisme waren. In juni 1834 belegde hij bijvoorbeeld de Wiener Ministerialkonferenz, die de woelingen sinds 1830 moest oplossen.

In de jaren 1840 nam de kritiek op Von Metternichs politieke systeem niet alleen binnen de Duitse Bond, maar ook in Oostenrijk zelf toe. In 1843 verscheen bijvoorbeeld het kritische Duitse pamflet Österreich und dessen Zukunft, geschreven door Victor van Andrian-Werburg, waarin het conservatisme en absolutisme van Metternichs systeem hard werd aangevallen. Veel kopieën van dit boekje, geschreven in Duits gebied, kwamen ook in Oostenrijk terecht.

Uiteindelijk betekende de Maartrevolutie van 1848 de definitieve doodsteek van Metternich politieke systeem en zijn politieke carrière. Op 13 maart 1848 riepen studenten in Wenen: ‘Nieder mit Mettenich!’ Von Metternich was gedwongen te vluchtten. Via Nederland (Arnhem, Amsterdam en Den Haag) kwam hij in april 1848 in Londen terecht. Hier verbleef hij enkele jaren, tot 1858. In mei 1851 maakte Von Metternich nog een uitstapje naar het Slot Johannisberg in Rheingau, in de tegenwoordige Duitse deelstaat Hessen. Dit stuk grond had hij in bezit. In het kasteel, dat er nog steeds staat, had Von Metternich in de zomer van 1851 enkele ontmoetingen met de grote Duitse politicus Otto von Bismarck (1815-1898).

Het jaar 1848 staat bekend als het doorbraakjaar van het liberalisme (denk aan de grondwet van 1848 van Thorbecke in Nederland) en het startpunt van de democratisering in meerdere Europese landen.

In de jaren 1850 was Von Metternich nog een tijd actief als adviseur van de toenmalige keizer Frans Jozef I (1830-1916). Maar de jaren begonnen hun tol te eisen.

Klemens von Metternich overleed op 11 juni 1859 in Wenen, Oostenrijk.

Lees ook: De Restauratie in Europa (1815-1830)
…of: Het Congres van Wenen (1814-1815): betekenis, verloop & gevolgen  
Boek: Het strijdtoneel van Europa – Edward De Maesschalck
Of dit boek: De fantoomterreur. Revolutiedreiging en de onderdrukking van de vrijheid 1789-1848

Citaten van Klemens von Metternich

 

“Als Parijs hoest, krijgt Europa een verkoudheid.”

“Ik maak geschiedenis en daarom heb ik geen tijd om het te schrijven.”

“Democratie in Europa is een leugen. Ik weet niet waar het gaat eindigen, maar een rustige oude dag wordt het niet.”

“Kracht door Recht” – (“Kraft Im Recht”) Het motto van Klemens von Metternich. Met ‘Recht’ doelde hij op het historische gegroeide recht op de troon, dat vorsten en adel zouden hebben.

 

“Gebeurtenissen die niet voorkomen kunnen worden, moeten gestuurd worden.”

“Nu is mijn hele levenswerk verwoest…” – Uitspraak n.a.v. de Julirevolutie van 1830

“Het meest duidelijke wordt altijd het minst goed begrepen.”

“Stabiliteit is niet hetzelfde als immobiliteit.”

“Het volk is als een kind of nerveuze vrouw: ze geloven in spoken.” -“Völker sind wie Kinder oder nervöse Frauen, sie glauben an Gespenster.”

“Het is zinloos om de poorten te sluiten voor nieuwe ideeën, want die overtijgen ze.”

Bronnen ▼