Leopold II (1835-1909) – Koning der Belgen

Leopold II was van 1865 tot 1909 koning der Belgen. Ook was hij staatshoofd van Belgisch-Congo in centraal Afrika.

Leopold Louis Philippe Marie Victor werd in 1835 geboren als tweede zoon van koning Leopold I en Louise-Marie van Orléans. Hij was een neef van koningin Victoria van Groot-Britannië. Omdat zijn oudere broer, Lodewijk Filips, op jonge leeftijd stierf, volgde Leopold zijn vader op als koning toen deze in 1865 overleed.

Bij de geboorte van Leopold was België nog maar vijf jaar oud. Vijf jaar eerder had het zich losgemaakt van de noordelijke Nederlanden. Toen Leopold vijftien jaar oud was, overleed zijn moeder. Drie jaar later trouwde hij met Maria-Henriëtta van Habsburg-Lorreinen, de aartshertogin van Oostenrijk. Het werd een verstandshuwelijk dat niet erg gelukkig bleek. Ook duurde het een tijdje voordat er kinderen kwamen. Uiteindelijk kwamen die er toch: Louise-Marie (1858-1924), Leopold (1859-1869), Stéphanie (1864-1945) en Clémentine (1872-1955).

Congo

Na de dood van zijn vader in 1865 werd Leopold op dertigjarige leeftijd de tweede Belgische koning. Zijn bekendste daad als koning was het inlijven van Congo. Omdat hij grote interesse had in Centraal Afrika, liet hij in 1879 een verkenningstocht uitvoeren in het Afrikaanse gebied. In deze tijd begon de zogenaamde wedloop van westerse landen om Afrika. In 1870 stond nog tachtig procent van Afrika ten zuiden van de Sahara onder bewind van inheemse leiders. Veertig jaar later was vrijwel alles in buitenlandse handen.

Leopold huurde onder meer ontdekkingsreiziger Henry Morton Stanley in om met de lokale leiders – veelal analfabeten – verdragen af te sluiten, waar vooral hij de vruchten van plukte. Congo-Vrijstaat werd de enige privé-kolonie ter wereld. Zelf zou de koning nooit voet zetten in Congo. Het gebied leverde Leopold vooral veel geld op dankzij de handel in ivoor. Later – toen rubber gewild begon te raken vanwege fiets- en autobanden – verdiende hij miljoenen aan de rubberbomen in het land.

Volgens de verhalen voerde Leopold als staatshoofd een waar schrikbewind in de kolonie, waar zaken als volkerenmoord, slavernij, ontvoeringen, martelingen, verkrachtingen en onthoofdingen aan de orde van de dag waren. De schattingen over het aantal slachtoffers lopen uiteen van drie miljoen tot twintig miljoen. Tussen 1880 en 1920 nam het aantal inwoners van Congo naar schatting met vijftig procent af. Dit kwam niet alleen doordat veel inwoners overleden, maar ook doordat mannen en vrouwen vaak gedwongen gescheiden leefden, waardoor er minder kinderen werden geboren.

Een bekend verhaal meldt dat Leopold voor elke kogel die werd gebruikt bewijs wilde zien dat er iemand mee was gedood, zodat de kogel dus niet was verspild. Om dit te bewijzen, moest een hand van de ongelukkige worden afgehakt. Was er geen bewijs, dan werd er een hand afgehakt van een levend persoon. De Belgische historicus Johan Op de Beeck nuanceert de negatieve beeldvorming enigszins in zijn biografie Leopold II. Het hele verhaal (2020):

“Het lijdt niet de minste twijfel dat er op grote schaal wreedheden zijn begaan door Belgische en andere Europese functionarissen in de Vrijstaat. Toch moeten we de literatuur over Leopolds Congo met grote voorzichtigheid lezen. (…) Sommige auteurs hebben zich op het pad van de kruistocht begeven in plaats van aan neutrale en waarachtige geschiedschrijving te doen.”
Leopold II – Johan Op de Beeck, pagina 543

Hierbij doelt hij vooral op de Amerikaanse auteur Adam Hochschild, wiens boek King Leopold’s Ghost: A Story of Greed, Terror, and Heroism in Colonial Africa vol verhalen over in Conga begane wreedheden in 1998 tot grote verontwaardiging leidde.

Een ander boek dat in belangrijke mate bijdroeg aan de negatieve beeldvorming van de toestand in Afrika was de roman Heart of Darkness (1902) van de Pools-Engelse auteur Joseph Conrad, die een onthutsend beeld schetste van de meedogenloze Europeanen in het gebied. In deze jaren kwam er steeds meer internationale kritiek op de situatie in Congo-Vrijstaat, waardoor Leopold in 1909 werd gedwongen de kolonie te verkopen aan de Belgische staat. Het volledige archief van Congo werd voorafgaand aan de overdracht vernietigd.

Onder Belgisch bewind verbeterde het bestuur van het land enorm. Er werd geïnvesteerd in onderwijs, gezondheidszorg, infrastructuur en economie. De kolonie bloeide hierdoor op. Dit betekende echter niet dat alle inwoners van de kolonie tevreden waren over het feit dat ze door een westerse mogendheid werden bestuurd. In 1960 brak er een mondiale opstandsgolf uit in veel koloniale gebieden, waar onder meer Nederland en Frankrijk hun handen aan vol hadden. Toen het ook in Congo onrustig werd en de inheemse leiders van Congo pleitten voor onafhankelijkheid, gaf België zijn kolonie snel op. Koning Boudewijn noemde Leopold bij die gelegenheid nog wel een ‘genie’.

Binnenlandse politiek

Met geld dat Leopold mede dankzij zijn persoonlijke Afrikaanse kolonie had vergaard, liet de koning onder meer veel nieuwe bouwwerken verrijzen. Ook trok hij veel geld uit aan het onderhoud van verschillende gebouwen, waarvan er sommige al bestonden voordat de koning de beschikking kreeg over de rijkdommen van Congo-Vrijstaat. Leopold was onder meer verantwoordelijk voor de bouw van het Jubelpark met de triomfboog in Brussel, de Wellingtonrenbaan in Oostende en het treinstation van Antwerpen. Ook had hij verschillende kastelen en landgoederen in Frankrijk.

Op 15 november 1902 werd er een moordaanslag op Leopold gepleegd. Een Italiaanse anarchist, Gennaro Rubino, opende het vuur op de Koninklijke koets, maar schoot mis.

In 1904 bood de Duitse keizer Leopold veel geld aan zodat zijn leger ongehinderd via Belgisch grondgebied naar Frankrijk kon trekken. Leopold weigerde dit echter, omdat hij wilde dat België – net als in de Frans-Duitse oorlog – neutraal bleef. Wel introduceerde Leopold kort voor zijn overlijden de dienstplicht.

Nageslacht en troonopvolging

Leopold’s enige zoon overleed al op tienjarige leeftijd. Dat hij daardoor geen troonopvolger had, zorgde voor moeilijkheden in zijn toch al niet perfecte huwelijk met Maria-Henriëtta. Hij zou – net als zijn vader – geruime tijd een minnares hebben, Blanche Delacroix, die hem wel twee zoons schonk. Het meisje was zestien jaar oud toen ze de vijftig jaar oudere Leopold ontmoette en bleef bij hem tot zijn dood. Hoewel Leopold zelf nooit toegaf dat hij de vader was van haar kinderen, kregen de jongens wel een adellijke titel en een deel van de erfenis, dit in tegenstelling tot hun halfzussen.

Omdat Leopold het huwelijk als staatszaak zag, zorgde hij ervoor dat al zijn dochters in het buitenland trouwden, om zo de internationale betrekkingen te verbeteren. Deze huwelijken mislukten echter voor het grootste deel. Of het uit rancune was of niet, Leopold onterfde al zijn dochters en schonk bijna al zijn geld en paleizen aan de staat in ruil voor de garantie dat deze paleizen beschikbaar zouden worden gesteld aan zijn opvolgers.

Bij gebrek aan een officiële zoon was aanvankelijk zijn broer Filips de volgende in lijn van troonopvolging. Omdat deze echter nagenoeg doof was en al aardig op leeftijd, werd diens zoon Boudewijn aangewezen als troonopvolger. Boudewijn overleed echter zeer plotseling op jonge leeftijd. Daarop werd Boudewijns jongere broer Albert de nieuwe Belgische koning toen Leopold in 1909 overleed.

Bij zijn overlijden was Leopold beslist niet populair, maar niet zozeer vanwege de situatie in Congo. Vooral het feit dat hij geen Nederlands sprak en een relatie had met een tienermeisje speelden hem parten. Tijdens het interbellum werden wel verschillende standbeelden van hem geplaatst, zowel in België als in Congo. Na de dood van George Floyd in 2020 kwam hier veel kritiek op en werden enkele van deze standbeelden beklad. Ook zijn er een aantal standbeelden weggehaald.

Lees ook: Leopold II’s koloniale erfenis
Boek: Leopold II Het hele verhaal

Reportage: Moeten standbeelden van Leopold II weg?

Bronnen ▼