Joost Eskes
Afgelopen najaar verscheen het boek Engeland ten tijde van Victoria. Historicus Peter Rietbergen heeft zich daarbij laten inspireren door de ‘niet aflatende stroom aan publicaties’ die in Engeland zelf nog steeds verschijnen over de vorstin en haar tijd.
Als geschiedschrijving een weerspiegeling is van een gesprek van een natie met zichzelf, dan is het de vraag waarom de Britten zo moeilijk afscheid kunnen nemen van de eeuw van Victoria. Natuurlijk, haar lange regeerperiode was een periode van voorspoed en hoogconjunctuur. Het chauvinistische geloof in een speciale Britse roeping om handel, christendom en beschaving wereldwijd naar een hoger plan te tillen was nog ongeschokt. In het na 1815 ontstane Britse wereldrijk woonde uiteindelijk een kwart van de wereldbevolking.
Geen wonder dat de verering van de kleine koningin – ze was maar honderdvijftig centimeter groot – al na de Eerste Wereldoorlog op gang kwam. Honderd jaar later staat die goede, oude tijd – als we het zo mogen samenvatten – nog steeds in de belangstelling. Tussen 2016 en 2019 kon het grote publiek genieten van een driedelig kostuumdrama over Victoria’s jonge jaren. Ook in druk is haar leven en tijd een goudmijn, aldus Rietbergen. Veel nieuws is er echter in al die publicaties niet meer te vinden. Dat is – geloof ik – ook niet de opzet van dit boek. De literatuurlijst achterin is lang, maar toch beperkt. De schrijver bekent dat hij het Kanaal niet is overgestoken voor inzage in de complete, alleen in Engeland te raadplegen 141 (!) dagboeken die zij naliet. Gelukkig citeert de emeritus hoogleraar cultuurgeschiedenis er toch regelmatig uit.
‘Extreem knap’
Wat valt er te zeggen over deze vorstin? Victoria’s laatste woord in haar laatste dagboek is ‘Lenchen’, de roepnaam van haar dochter Helena. Haar eerste woordjes zullen ook Duits zijn geweest, want dat was de taal van haar vader, moeder en gouvernante. Het accent moest ze later afleren. Na de dood in 1714 van de laatste Stuart, koningin Anne, besteeg de Hannoveraanse dynastie de troon.
Victoria was de vijfde generatie van deze familie. Ze was het enige kind uit het huwelijk tussen vader Edward en moeder Victoria. Haar moeder stamde uit het Duitse huis van Saksen-Coburg-Saalfeld. Edward overleed toen ze een baby was. Haar naam Alexandrina Victoria verwees naar de Russische tsaar die mede aan de wieg stond van de overwinning op Napoleon. Zelf gaf ze de voorkeur aan haar tweede naam die naar haar moeder verwees, Victoria. In 1837 volgde ze onder die naam (in de wandeling: Vicky) haar oom koning William op. Ze was nog maar achttien jaar oud.
De macht van het koningshuis was beperkt. Victoria had het recht geraadpleegd te worden over regeringsbeleid, te waarschuwen en aan te moedigen. Ze kweet zich goed van haar politieke taken. Met belangrijke regeringsleiders als Benjamin Disraeli en William Gladstone had ze veel contact. Met de eerste kon ze lezen en schrijven, met de tweede… geen van beide. De conservatief Disraeli bespeelde haar met honingzoete vriendelijkheden en noemde haar faerie queen, ‘feeënkoningin.
Politiek zaten ze op één lijn. Disraeli was tactvol en had gevoel voor humor. Gevraagd naar zijn Joodse herkomst en geloof zei hij dat hij ‘de blanco pagina tussen het Oude en Nieuwe Testament wilde zijn’. Met de liberaal Gladstone kon Victoria niet overweg, ze vond hem arrogant en hypocriet en was daarin niet de enige.
Het koningshuis had vooral indirecte invloed. Hun gezinsleven en publieke optreden trok door de opkomst van de massapers veel aandacht. Als ware acteurs moesten ze dus een humeurig publiek bespelen en dat vroeg wel om enige regie, om beeldvorming en rituelen. Dat was Victoria en Albert wel toevertrouwd. Openbare rijtoeren door het land zetten het koningshuis lokaal in het zonnetje. Albert populariseerde de kerstboom, samen trokken ze naar landgoed Balmoral in Schotland, waar ze de Highland Games bezochten. Allerlei vormen van merchandise ontstonden, fotografen zorgden voor foto’s van de koningin en haar gezin. Zo kon de machteloos geworden monarchie toch blijven schitteren. En niet onbelangrijk, hun twintigjarige huwelijk was voorbeeldig.
Nostalgie
Ondanks bloei en hoogconjunctuur kende Engeland in deze jaren ook grote problemen. Hele volksdelen waren straatarm en behoeftig. Disraeli had het over ‘Two Nations’ die uit elkaar groeiden. De relatie met twee andere naties, Ierland en Schotland, bleef complex. Velen profiteerden niet van de producten van de florerende industrie, waarvoor adverteerders publiciteitscampagnes bedachten. De welgestelde middenklasse verbeeldde zich dankzij door de eerste reisbureaus georganiseerde vakanties in het buitenland dat er toch niets boven Engeland ging!
Wat was haar persoonlijke bijdrage? Volgens de Oosthoek Encyclopedie van net na de oorlog muntte “Victoria meer uit in karakter dan intellect”. Rietbergen schetst haar als geïnteresseerd, ijverig en koppig. Toch is het eerder Albert, de man achter de vorstin, die de ster is van dit boek. Zo was de prins een van de initiatiefnemers voor de massaal bezochte wereldtentoonstelling in 1851 in Londen. Later was Albert betrokken bij de bouw van musea en andere monumentale, openbare gebouwen in Kensington in de hoofdstad. De wijk werd wel ‘Albertopolis’ genoemd.
De prins liet zich inspireren door thuisland Duitsland, waar met name Beieren en Berlijn kunstzinnig aan de weg timmerden. Hoewel hij maar tweeënveertig jaar werd, drukte Albert zo een stempel op de monarchie en op de kunst en cultuur van zijn tijd. Niet voor niets stond op het monument dat voor hem werd gebouwd te lezen: For A Life Devoted To the Public Good (Een Leven Gewijd Aan Het Algemene Belang).
Puriteins
In pakweg honderdvijftig pagina’s en met behulp van veel illustraties geeft dit boek een vlot leesbare en mooie introductie op Queen Victoria en haar tijd. Ze groeide uit tot een bindmiddel voor de natie en was daarmee ook een reddingsboei voor de monarchie. Dat er in zo’n kort bestek ook wat ontbreekt aan het boek kan haast niet anders. Over de spreekwoordelijke ‘preutsheid’ van haar tijdperk lezen we niet veel, al meldt de auteur wel dat de koningin daar zelf niet aan leed. Toch is ‘Victoriaans’ ook haast een synoniem geworden van hypocrisie en seksuele verkramping.
Ander punt: er werden liefst acht aanslagen op het leven van Victoria gepleegd. Wie zaten er achter en waarom? Welke invloed had dat op haar? De lezer blijft in het ongewisse. Laatste punt: hoe ervaren Britten met wortels in het Gemenebest anno 2024 al die nostalgie rond deze koningin uit de koloniale hoogtijdagen? Hoe staat het met de standbeelden van de Britse tegenhangers van Jan Pieterszoon Coen? Met de geroofde kunstschatten? In de geschiedschrijving klinken de laatste jaren toch allerlei nieuwe geluiden en worden andere accenten gelegd. Dat is een gemiste kans in dit verder toegankelijke boek over een onvergeten tijdperk.
