Lippenstift voor een Holocaust-overlevende

De Holocaust was dusdanig nietsontziend dat het verhaal erover al snel vooral gaat over de grote aantallen. Bijvoorbeeld over de 1,3 miljoen mensen die naar Auschwitz werden gedeporteerd (en waarvan er 1,1 miljoen werden vermoord). Of over de 6 miljoen Joden die in totaal slachtoffer werden van de rassenwaan en over de 102.000 omgebrachte Nederlandse Joden. Of over de 1,5 miljoen door Einsatzgruppen afgeslachte Joden.

Alleen kijken naar de grote getallen is echter gevaarlijk omdat het drama er abstracter door kan worden. En de Holocaust dreigt sowieso al een steeds holler begrip te worden. Steeds meer wordt de Jodenvervolging gebruikt in politieke discussies die eigenlijk niets met de systematische Jodenvervolging te maken hebben. Recent was in de Wall Street Journal bijvoorbeeld nog het verhaal te lezen van zakenman Thomas Perkins die de situatie van de rijken in Amerika vergeleek met de Holocaust. Volgens de zakenman zijn er parallellen tussen het fascistische Nazi-Duitsland waarin Joden werden vervolgd en de groeiende haat tegen de superrijken.

Als je een duidelijk statement wil maken sleep je de Tweede Wereldoorlog of de Holocaust erbij. Maar hoe vaker dat gebeurt, hoe holler het begrip wordt. En hoe holler het begrip wordt hoe zachter de echo van al die vermoorde mensen klinkt.

De Nederlandse advocaat Abel Herzberg – die zelf concentratiekamp Bergen-Belsen overleefde – begreep dat ‘de moord op zes miljoen joden’ meer en meer een technocratische understatement werd. Hij vertaalde het statement daarom in ‘zes miljoen moorden op een jood’ en richtte hiermee de aandacht op de individuen.

Zes miljoen keer een mens dus en zes miljoen verhalen. Gelukkig zijn er nog veel initiatieven die erop gericht zijn deze verhalen van mensen boven tafel te krijgen. Ik denk aan Guus Luijters met zijn prachtige project In Memoriam, waarmee hij 17.964 vermoorde kinderen uit de anonimiteit van het grote getal probeert te halen, maar ook bijvoorbeeld aan het digitale monument van de Joodse gemeenschap in Nederland.

Dehumanisering

In het Duitsland van Adolf Hitler werd het ontmenselijken van Joden tot staatsdoel verheven. De beruchte nationaalsocialistische propagandafilm Der ewige Jude vergeleek de opkomst van Joden met de opkomst van ratten. De Jood was ongedierte en werd ook als zodanig bestreden.

In het onlangs verschenen boek 1945 van Ian Buruma is onder meer te lezen hoe ontzet Britse soldaten zijn als ze concentratiekamp Bergen-Belsen, niet eens een vernietigingskamp, betreden. Het zijn zo’n beetje de eerste beelden van de concentratiekampen die in de westerse pers worden gepubliceerd en in Engeland wordt Bergen-Belsen het bekendste symbool van de massamoord van de nazi’s. Uit het boek van Buruma:

Luitenant Sington reed verder en deelde de overlevenden door een luidspreker mee dat ze vrij waren. De meesten waren te ver heen om nog enige reactie te vertonen.

In de periode na de bevrijding overlijden nog honderden gevangenen, soms door het eten van legerrantsoenen die te voedzaam zijn voor de ingekrompen ingewanden.

Op een dag komt er een grote lading lippenstift bij Bergen-Belsen aan. Niet de eerste levensbehoefte van de gevangenen, zou je denken, maar het blijkt een godsgeschenk. Luitenant-kolonel Gonin, bevelhebber van een Britse ambulance-eenheid, vertelt hierover:

Ik geloof dat niets voor de geïnterneerden meer heeft betekend dan die lippenstift. Vrouwen lagen in bed zonder lakens en nachthemd, maar met vuurrode lippen; je zag ze ronddolen met slechts een deken over hun schouders, maar met vuurrode lippen. […] Eindelijk had iemand iets gedaan om weer een individu van hen te maken, ze wáren iemand, niet langer slechts het nummer dat op hun arm stond getatoeëerd. Eindelijk konden ze weer belangstelling voor hun uiterlijk opbrengen. Die lippenstift gaf hun hun menselijkheid terug.

Als we de Holocaust herdenken doen we precies dat. Dan maken wij weer individuen van de slachtoffers. Dan is de Holocaust even niet meer het verhaal van het grote anonieme getal, maar dan gaat het over mensen die door mensen werden ontmenselijkt. En vermoord. Zes miljoen keer.