Korte geschiedenis van de Moslimbroederschap (1928-heden)

Iedereen die het nieuws volgt kent de naam Moslimbroederschap. Deze organisatie ontstond in 1928 in Egypte en geldt als de meest invloedrijke politiek-islamitische beweging ter wereld. Waarom werd deze organisatie opgericht? Wat waren en zijn de doelen van de Moslimbroederschap? En hoe ontwikkelde deze beweging zich in de afgelopen eeuw?

Uit een onderzoek dat in 2010 is gedaan, blijkt dat ongeveer 20 procent van de Egyptenaren in dat jaar de idealen van de Moslimbroederschap steunde. De organisatie werd meermalen door de Egyptische overheid en hoogste nationale rechter verboden en werd door de Egyptische autoriteiten in 2013 als terroristisch aangemerkt.

Het terroristische karakter van de Moslimbroederschap is altijd een punt van discussie. Aanvankelijk was de Moslimbroederschap namelijk een culturele welzijnsorganisatie. Maar vanaf de jaren 1940, met name onder het informele leiderschap van Sayyid Qutb (1949-1966), kreeg de beweging een gewapende terroristische tak en vond radicalisering plaats. In 1987 werd Hamas opgericht als Palestijnse tak van de Moslimbroederschap. De Broederschap zou ook een inspiratie vormen voor Osama bin Ladens Al-Qaida.

De oprichting van de Moslimbroederschap in 1928

De eerste afdeling van de Moslimbroederschap – in het Arabisch Jamāʿat al-Ikhwān al-Muslimīn (جماعة الإخوان المسلمين‎) genoemd – werd in maart 1928 opgericht in de Egyptische stad Ismaïlia, aan de westoever van het Suezkanaal. De oprichter was Hassan al-Banna, een toen 22-jarige leraar Arabisch, die de Moslimbroederschap oprichtte met zes arme havenarbeiders. Hij richtte de organisatie op als welzijnsorganisatie, die zou opkomen voor arme Arabieren. Naastenliefde was hierbij een belangrijk uitgangspunt.

Een ander leidend oprichtingsmotief was de grote onvrede met de toenmalige politieke en sociaaleconomische toestand in Egypte, waar het Westen – de Britten in het bijzonder – veel invloed hadden. Ondanks de Egyptische soevereiniteit, die op papier in 1922 verkregen was en van het land een constitutionele monarchie maakte, bleef de buitenlandse invloed vanuit met name Groot-Brittannië sterk. Militair bleven de Engelsen nadrukkelijk in Egypte aanwezig. Ook bleven de Britten Sudan bezet houden en hadden ze via een hoge politieke functionaris de nodige invloed op de Egyptische politiek.

Doelstellingen en idealen van de Moslimbroederschap

De Moslimbroederschap presenteerde zich vanaf de oprichting als een politieke, islamistische organisatie met een anti-westers en anti-Joods karakter. De beweging stelt de islam als allesomvattende religie, die alle aspecten van het dagelijkse leven moet doortrekken. De islam geeft in deze visie een perfecte orde en structuur aan het leven. De islam is de natie, de hoofdreligie, de basis voor de staat en moet met vuur en zwaard verdedigd en verspreid worden. Het motto van de Moslimbroederschap is dan ook:

“Islam is dé oplossing.”

Een ander bekend citaat over de ideologie en doelstelling van de Moslimbroedershap is deze spreuk:

“Allah is ons doel. De Profeet is onze leider. De Koran is onze wet. De Jihad is onze methode. Sterven voor Allah is onze hoogste hoop.”

In het logo van de Moslimbroederschap komen twee belangrijke symbolen van de beweging terug: een gesloten Koran en twee zwaarden. Een van de hoofddoelen van de Moslimbroederschap is om, beginnend met de totale islamisering van Egypte zelf, een soennitisch en pan-Arabisch kalifaat te stichten in het Midden-Oosten, waarbij de traditionele opvatting van de Koran en de sharia als islamitische wetgeving leidend zijn.

De islam moest daarbij teruggaan naar zijn vroegmiddeleeuwse basisprincipes. Opmerkelijk is dat Al-Banna geloofde dat zijn islam beter was dan alle westerse ideologieën, maar tegelijk de belangrijkste waarden van de Franse Revolutie en de Russische Revolutie aanhing zonder de negatieve aspecten ervan mee te nemen: volgens Al-Banna kenmerkte de vroege islam uit de tijd van Mohammed en daarna zich al door waarden als vrijheid, gelijkheid en broederschap en probeerde de zuivere islam uit die tijd al om de klassensamenleving te doorbreken. 

Groei van de Moslimbroederschap: nationale groei, paramilitaire organisaties & buitenlandse invloeden (jaren 1940)

De Moslimbroederschap verspreidde haar boodschap niet door moderne media of campagnes, maar door een uitgebreid sociaal netwerk op te bouwen en dat steeds verder uit te breiden. Ze organiseerden groepjes trouwe volgers, die onder meer analfabeten onderwezen. Verder bouwden ze ziekenhuizen en richtten allerlei zakelijke instanties op. Aanvankelijk lag de focus van de beweging op Egypte zelf en was het doel niet, zo beklemtoonde Al-Banna geregeld, om politieke invloed uit te oefenen. Maar deze uitspraak was eigenlijk een dode letter, want tegelijk met zijn bewering dat een democratie het uitgangspunt moest zijn, predikte Al-Banna een staat gebaseerd op de sharia en een totale beïnvloeding van religie in de samenleving en de politiek.

In diverse omringende landen ontstonden er afdelingen van de Moslimbroederschap. Zo kreeg de Moslimbroederschap een Palestijnse tak in 1935 en afdelingen in Syrië en Jordanië in 1945. In 1949 kwam er een Libische en Iraanse tak bij, terwijl landen als Irak en Algerije met eigen secties beginjaren 1960 relatief laat ‘bij’ waren. Ook in het Westen kreeg de organisatie aanhang. Om een voorbeeld te noemen: in de Verenigde Staten ontstond in 1963 een eigen afdeling van de Moslimbroederschap.

Begin 1949 telde de Moslimbroederschap ongeveer tweeduizend plaatselijke Egyptische en buitenlandse afdelingen, met in totaal een geschatte één miljoen volgelingen. Op dat moment had de Moslimbroederschap ook al twee paramilitaire subafdelingen, die een belangrijke rol zouden gaan spelen tijdens de militaire coup van 1952. De eerste was het ‘Speciale Apparaat’ (SA, al-Nizam al-Khass), dat omstreeks 1940 was opgericht en vooral bestond uit gewapende burgermilities. De tweede paramilitaire tak heette de ‘Eenheden Afdeling’ (UD: Units Department – Tanzim al-Dubbat al-Ikhwan), ook wel de ‘Beweging van Moslimbroeder-officieren’ genoemd. Deze club hield zich bezig met het propageren van de ideologie van de Moslimbroederschap onder officieren en militairen in het Egyptische leger en was actief in politie-eenheden verspreid over het land. Tijdens de Arabisch-Israëlische Oorlog (november 1947- juli 1949) in Palestina vochten er veel leden van de Moslimbroederschap mee aan Palestijnse zijde. Op 28 december 1948, nog tijdens de oorlog dus, vermoordde een Moslimbroeder de Egyptische minister-president Mahmud Fahmi al-Nuqrashi. Hierop volgde een felle vervolging van de Moslimbroederschap door de Egyptische regering.

---

Onder Sayyid Qutb: vervolging & verbanning van de Moslimbroederschap uit Egypte (1949-1966)

Qutb volgt Al-Banna op (1949)

In februari 1949 werd leider Al-Banna vermoord door de Egyptische geheime politie. Als informeel leider werd hij opgevolgd door de radicale Sayyid Qutb, die de Moslimbroederschap tot 1965 zou aanvoeren. Onder Qutb, een van de belangrijkste ideologen en filosofen van de politieke islam, radicaliseerde de Moslimbroederschap verder. Qutb schreef diverse werken waarin hij zijn islam-ideologie uiteenzette, met als belangrijkste boek Mijlpalen. Fasen van het islamitisch bewustzijn uit 1965. In dit beknopte boek, bestaande uit slechts 160 pagina’s, betoogt Qutb dat de Koran geen boekwerk is voor discussie, informatie of studie. Nee, de Koran is een geschrift dat moslims oproept om in actie te komen. Verder presenteert Qutb de sharia als samenbindend middel voor de samenleving. De sharia brengt volgens Qutb vrede en de islam geldt als de enige ware beschaving. Vanwege de felle toon die Qutb uitslaat als het over niet-moslims gaat, wordt zijn boek door critici beschouwd als een belangrijke studiegids voor moslimterroristen. Een voorbeeld:

“Degenen die van het islamitische systeem afwijken en een ander systeem wensen, of dit nu gebaseerd is op nationalisme, huidskleur en ras, klassenstrijd of een andere soortgelijke corrupte theorie, zijn waarlijk vijanden van de mensheid!”

Coup en moordpoging (1952 & 1954)

Op 22 en 23 juli 1952 vond een snelle militaire coup plaats in Egypte, geleid door de zogenoemde Vrije Officieren, die leidde tot de vlucht van koning Faroek I naar Italië. Aan de macht kwam Mohammed Naguib, een van de Vrije Officieren. In de twee jaar erop brak er een machtsstrijd uit met een andere officier, Gamal Abdel Nasser, die door laatstgenoemde in 1954 werd gewonnen. Nasser nam toen het presidentschap van Naguib over. Op 26 oktober 1954 deed de Moslimbroeder Mahmoud Abdel Latif een mislukte moordaanslag op de Egyptische president Gamal Abdel Nasser, bij het Manshia-plein in Alexandrië. Hierna verbood Nasser de beweging, die hij beschouwde als een vijfde colonne. Er volgde een stringente vervolging, waarbij de Egyptische overheid zo’n vierduizend man – zonder proces – arresteerde, onder wie voormalig president Mohammed Naguib en ideoloog Sayyid Qutb (laatstgenoemde zat tot 1964 gevangen). Duizenden leden van de Moslimbroederschap vluchtten naar het buitenland, naar landen als Jordanië, Saudi-Arabië, Syrië en Libanon.

Nasser stelde in deze periode over de Moslimbroeders:

“Het zijn mensen die religie misbruiken om de steun van het volk te krijgen en vervolgens de macht te grijpen…”

Algerijnse Oorlog & de dood van Qutb (1954-1966)

De Moslimbroederschap mengde zich in de jaren 1954-1962 in de Algerijnse Oorlog en predikte daarin de jihad tegen Frankrijk.

Een belangrijk keerpunt in de geschiedenis van de Moslimbroederschap vond plaats in augustus 1965. Toen ging het gerucht rond dat de organisatie een coup wilde plegen tegen president Nasser. Hierop pakte Nasser 220 Moslimbroeders op, van wie er er zeven – onder wie leider Sayyid Qutb, die kort ervoor vrijgelaten was – de doodstraf kregen. Qutb werd opgehangen in augustus 1966. Nasser ging, tot zijn dood in 1970, over op het fel bestrijden van de beweging. Opnieuw belandden veel sympathisanten van de Moslimbroederschap in de gevangenis.

---

Verdere ontwikkeling van de Moslimbroederschap (1966-2010)

Na de dood van Qutb in 1966 opereerde de Moslimbroederschap minder radicaal als in de decennia ervoor en erna. In het openbaar nam de beweging in de jaren 1960 en 1970 meermalen woordelijk afstand van geweld. Maar vanaf de jaren 1980 keerde het tij weer en vond er weer radicalisering plaats binnen de gelederen van de Moslimbroederschap.

President Anwar al-Sadat (1970-1981)

In 1970 maakte de overleden Nasser plaats voor president Anwar al-Sadat. Onder Sadat kreeg de Moslimbroederschap meer speelruimte. In 1976 mochten ze weer hun eigen periodiek publiceren, terwijl de beweging eind jaren 1970 weer bestaansrecht kreeg als religieuze instantie. Het politieke verbod op de Moslimbroederschap bleef echter bestaan. Vanwege de betrokkenheid van Al-Sadat bij de vredesbesprekingen met Israël in de jaren 1977-1978, verslechterde de relatie tussen hem, de Moslimbroederschap en andere islamitische organisaties echter sterk. Dit liep uiteindelijk uit op de moord op Anwar al-Sadat door een militante moslim, op 6 oktober 1981.

In 1982 organiseerden jihadisten van de Moslimbroederschap een volksopstand in de stad Hama. Het Egyptische leger greep hard in, met 25.000 doden tot gevolg.

President Hosni Moebarak (1981-2011)

De opvolger van Al-Sadat, Hosni Moebarak, erkende de Moslimbroederschap in 1984 als religieuze organisatie, maar niet als politieke partij. Tijdens de periode Moebarak groeide de Moslimbroederschap weer en werd deze vooral populair onder studenten, mede door de sociale activiteiten van de Moslimbroederschap. Vanaf het begin van zijn regeerperiode nam Moebarak maatregelen tegen militante islamieten, door noodwetten in te voeren en de politie uit te breiden. Volgens schatting liet Moebarak in de jaren 1980 zo’n 17.000 tot mogelijk 30.000 mensen gevangenzetten.

Onder Moebarak leek er aanvankelijk meer democratie te komen in Egypte. Maar net als onder Nasser en Al-Sadat was Egypte ook onder Moebarak uiteindelijk een autocratisch bestuurde staat. In de jaren 1990 volgde een nieuwe repressiegolf tegen de Moslimbroederschap, vanwege enkele aanslagen op toeristen in Egyptische toeristische plaatsen. Moebarak zelf overleefde minstens zes aanslagen op zijn leven.

Vanaf 2005, toen Moebarak opnieuw herkozen werd in ogenschijnlijk democratische verkiezingen (er mochten andere kandidaten meedoen), brokkelde het regime Moebarak snel af. Zo kregen ‘de andere kandidaten’, die veelal gelieerd waren aan de Moslimbroederschap, dat jaar liefst 20 procent van de stemmen. Hierop cancelde Moebarak de lokale verkiezingen en liet hij verscheidene leiders van de Moslimbroederschap gevangenzetten. De Egyptische politiek bleek door en door corrupt te zijn, het land verkeerde in armoede en repressie van politieke tegenstanders was normaal geworden.

---

Van de Arabische Lente tot heden: Morsi, staatsgreep Egyptisch leger & bewind Al-Sisi (2011-2021)

Begin 2011 barstte de bom en begon voor Egypte wat de Arabische Lente is gaan heten: een golf van protest, onrust en opstanden tegen autocratische regimes in meerdere landen in het Midden-Oosten, beginnend in Tunesië in december 2010.

Moebarak trad op 11 februari 2011 terug en droeg de macht over aan het leger. Hij werd berecht en zat een tijd gevangen en daarna onder huisarrest. In april 2011 meldde de Moslimbroederschap de partij Vrijheid en Recht te hebben opgericht, volgens hen geen theocratische partij, die meedeed aan de verkiezingen in juni 2012. Op 30 juni 2012 werd Mohamed Morsi beëdigd als eerste islamistische staatshoofd van Egypte, met 52 procent van de stemmen. Morsi hield het als Egyptisch president net een jaar vol. Zijn korte regeerperiode kenmerkte zich door een verslechterende economie en veel religieuze binnenlandse spanningen, tussen soennieten en sjiieten, maar ook tussen moslims en Koptische christenen.

Op 3 juli 2013 verdreef het Egyptische leger Morsi en arresteerde hem. Morsi, de Moslimbroederschap en hun aanhang werden keihard aangepakt. Op 14 augustus 2013 bestormden veiligheidstroepen twee kampen van Morsi-aanhangers in Caïro en doodden ongeveer 700 mensen. Uiteindelijk vielen er die zomer zo’n 1400 doden en volgden duizenden arrestaties, onder meer van bekende moslimleiders. Tienduizenden leden van de Moslimbroederschap vluchtten naar het buitenland, onder meer naar Turkije. Op 20 augustus 2013 werd de toenmalige geestelijke leider van de Moslimbroederschap, Mohammed Badie, opgepakt en veroordeeld tot de doodstraf (in 2017 omgezet in meermalen levenslange gevangenisstraf). In september 2013 bestempelde een hoge Egyptische rechter de Moslimbroederschap als een terroristische organisatie, gevolgd door eenzelfde betiteling door de Egyptische interimregering eind december 2013. De beweging werd opnieuw het bestaansrecht ontnomen. Morsi kwam voor het gerecht en werd op 16 mei 2015 veroordeeld tot de doodstraf. In juni 2019 overleed hij in gevangenschap.

Na de staatsgreep van het Egyptische leger in de zomer van 2013 trok legerleider Abdul Fatah al-Sisi de macht naar zich toe. In juni 2014 werd hij met een vermeende 97 procent van alle stemmen president. In april 2018 volgde zijn herverkiezing met hetzelfde percentage stemmen. Door een grondwetswijziging in februari 2019, waarbij bepaald is dat een president vaker dan twee termijnen gekozen kan worden en langer aan kan blijven, is het goed mogelijk dat Al-Sisi, die de radicale islamisten in zijn land fel bestrijdt, tot 2030 aanblijft als president. Ook kreeg het leger meer ruimte in te grijpen als ‘de bescherming van de democratie’ daarom zou vragen en mag de Egyptische president sindsdien rechters benoemen.

Ook interessant: Sayyid Qutb: leider van de Moslimbroederschap van 1949 tot 1965
…of: Soennisme en soennieten: de hoofdstroom van de islam
Externe link: de officiële Engelse homepage van de Moslimbroederschap
Boek: Nu de wereld niet meer kijkt. Leven in Egypte na de Arabische Lente

Bronnen ▼