Mustafa Kemal Atatürk – Stichter seculier Turkije

Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938) is een van de belangrijkste personen uit de nationale geschiedenis van Turkije. Hij was een Ottomaanse legerofficier, politicus, schrijver en de stichter van de Republiek Turkije op 29 oktober 1923. Wie was deze man? En hoe verhoudt de huidige Turkse president Recep Tayyip Erdogan zich tot Atatürk?

Voordat we ingaan op het leven van Mustafa Kemal Atatürk, is het nuttig eerst een korte situatieschets te geven van het Ottomaanse Rijk in de negentiende en twintigste eeuw.

Ottomaanse Rijk: ‘De zieke man van Europa’

Allerlei etnische verschillen binnen de grenzen en het opkomende nationalisme van diverse bevolkingsgroepen zorgden ervoor dat het Ottomaanse Rijk in de negentiende eeuw uit elkaar viel. Opstanden en oorlogen – onder meer tegen Rusland, de Grieken en de Perzen – verzwakten het rijk steeds verder. Het Ottomaanse Rijk kreeg in het laatste kwart van de negentiende eeuw dan ook de bijnaam ‘De zieke man van Europa’.

Griekenland werd in 1832 officieel een onafhankelijk koninkrijk, en in 1840 verloor het Ottomaanse Rijk ook Syrië, in 1867 gevolgd door Egypte. De zwaartepunten van de territoriale desintegratie van het Ottomaanse Rijk in Europa lagen in de jaren 1875-1878 en 1912-1913. Om de belangrijkste voorbeelden te noemen: in 1878, na de Russisch-Turkse Oorlog, verkregen de volgende gebiedsdelen autonomie: Kreta, Servië, Montenegro, Cyprus en Roemenië. Bulgarije verklaarde zich, nadat het land eerder al meer autonomie had gekregen, in 1908 volledig zelfstandig. De Eerste en Tweede Balkanoorlog (1912-1913) zorgden ervoor dat het Ottomaanse Rijk haast al zijn resterende grondgebieden in Europa kwijtraakte, zoals Albanië, Kosovo, Thracië en Macedonië. Deze territoriale aardverschuiving leidde tot de migratie van grote bevolkingsgroepen uit Europa en naar Anatolië. Mede hierdoor groeide in Anatolië het (Turkse) nationalisme als kool.

De crises en ellende van het Ottomaanse Rijk kregen extra ‘voeding’ door de Grote Depressie van 1873-1896, een internationale landbouwcrisis, en nam in complexiteit toe door de opkomst van de Jong-Turken. Deze beweging bestond in de kern uit een groep hoge officieren die zich verzette tegen het autocratische bewind van de 34e Ottomaanse sultan Abdulhamit II (1842-1918). Deze sultan, die tevens een zelfbenoemde kalief was, had in 1876 de grondwet buiten werking gesteld en preekte de jihad tegen het Westen. In 1908 pleegden de Jong-Turken met succes een staatsgreep. Ze wilden maar één ding: een seculiere, op het Westen gerichte democratische staat. Naast Mustafa Kemal Atatürk, de stichter van de Republiek Turkije, maakte bijvoorbeeld Enver Pasja deel uit van deze groep Jong-Turken. Beide kopstukken waren betrokken bij de staatsgreep van 1908.

Jeugd en privéleven van Atatürk

Atatürk werd waarschijnlijk op 19 mei 1881 geboren in een Turks-islamitisch gezin in Thessaloniki in Ottomaans Griekenland, als Mustafa. Kemal had nog broers en zussen, die allemaal in hun kindertijd overleden, behalve hijzelf en een zus.

Als jongere begon hij in 1899 aan een cadettenopleiding, om het Ottomaanse leger binnen te komen. Hier kreeg hij de bijnaam Kemal: ‘de volmaakte’ en leerde hij – naast allerlei militaire zaken – ook Frans en Duits. Mustafa was een goede leerling en rondde in januari 1905 zijn opleiding tot stafofficier af, in Constantinopel.

Van 1923 tot 1925 was Mustafa Kemal getrouwd met Latife Uşşaki. Het stel kreeg geen kinderen. Na zijn huwelijk adopteerde Mustafa zelf zeven dochters en een zoon. Een van Mustafa’s dochters, Sabiha Gökçen, zou de eerste vrouwelijke Turkse piloot ooit worden én de eerste vrouwelijke gevechtspiloot ter wereld.

Staatsgreep en oorlog

In 1908 was Mustafa Kemal betrokken bij de staatsgreep door de Jong-Turken. Sultan Abdulhamit II werd hierbij afgezet en ingewisseld voor zijn broer Mehmet V, die nauwelijks macht overhield.

Kort hierop brak de Eerste Wereldoorlog uit. Mustafa Kemal speelde in deze oorlog een belangrijke rol in de Slag om Gallipoli (1915-1916), toen de Turken een van hun grootste overwinningen behaalden door de geallieerden af te slaan. Het Ottomaanse Rijk, dat vocht aan de zijde van Duitsland, verloor de oorlog. Na de oorlog leidde Mustafa Kemal de demilitarisering, die de geallieerde bezetters het rijk hadden opgedragen. De geallieerden bezetten grote delen van het Ottomaanse Rijk en drongen de invloed van allerlei nationaliteiten terug. De Turken bijvoorbeeld hadden alleen nog enige zeggenschap in de regio rond Ankara. Hierop brak in mei 1919 de zogenoemde Turkse Burgeroorlog (1919-1923) uit, gevolgd door de oprichting van een Turks Parlement in Ankara op 23 april 1920. De Turken bevochten de Turkse sultan, die allerlei geallieerde verdragen had ondertekend, en de geallieerde bezetters. De Turken veroverden in de oorlog grote delen van Anatolië.

Onafhankelijk Turkije: moderniseringen

Op 24 juli 1923 kwam de Turkse Burgeroorlog met de Vrede van Lausanne ten einde en werd de onafhankelijkheid van Turkije erkend. De geallieerden trokken zich volledig uit Anatolië terug. Turkije ging voortaan – officieel vanaf 29 oktober 1923 toen de Republiek Turkije werd uitgeroepen. In 1928 schafte de Republiek Turkije de islam als staatsgodsdienst af en was een scheiding tussen kerk en staat het nieuwe uitgangspunt. De nieuwe hoofdstad van het rijk werd Ankara, dat toen feitelijk nog een dorp was.

Onder Atatürk ontwikkelde Turkije zich tot een land dat op verscheidene punten afstand nam van het verleden. Zo liet de president duizenden nieuwe scholen bouwen en maakte hij het basisonderwijs gratis én verplicht. Verder ging onder meer de belasting voor boeren omlaag. In 1926 verbood Atatürk het dragen van een fez (een soort hoofddeksel). Hij liet het Arabische alfabet door het Latijnse vervangen in 1928. Belangrijk was ook de invoering van het vrouwenkiesrecht in 1930 en het volledige actieve en passieve vrouwenkiesrecht in 1934. Turkije was met dit besluit in 1934 een van de eerste moderne landen die vrouwen de volledige kiesrechten toekende. In juli 1932 trad Turkije toe tot de Volkenbond. Verder voerde president Atatürk in juni 1938 de verplichte voering van familienamen in. Ten slotte zette hij een éénpartijstructuur op, die tot 1945 heeft bestaan. Na de Tweede Wereldoorlog ging Turkije experimenten met meerpartijenstelsels, maar dit proces werd diverse keren onderbroken doordat het Turkse leger ingreep in de politiek (in 1961,1970, 1980 en 1997).

Na de Tweede Wereldoorlog volgde toetreding van Turkije tot de Verenigde Naties (1945) en de NAVO (1952).

In 1934 gaf het Turkse parlement Mustafa Kemal de bijnaam Atatürk, wat ‘Vader van de Turken’ betekent. Er werd vastgelegd dat niemand anders die naam mocht dragen. Mustafa Kemal Atutürk overleed op 10 november 1938 op 57-jarige leeftijd aan levercirrose. Hij ligt begraven In een speciaal voor hem gebouwd mausoleum in Ankara, Anitkabir. Hij werd opgevolgd door president Ismet Inönü.

Overzicht van boeken over de geschiedenis van Turkije

Bronnen ▼