Napoleon Bonaparte – Franse generaal en keizer

Napoleon Bonaparte was een beroemde Franse legeraanvoerder, keizer en politiek hervormer. Hij kwam aan de macht in de laatste roerige fase van de Franse Revolutie en veroverde met het Franse leger grote delen van Europa. In veel landen voerde hij op terreinen als de rechtspraak, gewichts- en afstandsmaten en de burgerlijke stand belangrijke en vaak blijvende veranderingen door. In 1815 werd Napoleon verslagen bij Waterloo en gevangengezet op het eiland Sint-Helena. Wie was Napoleon en welke kwaliteiten maakten hem tot succesvolle legeraanvoerder?

Op 15 augustus 1769 werd Napoleon Bonaparte geboren in Ajaccio, de hoofdstad van het Franse eiland Corsica. Het Italiaanse gezin waarin hij opgroeide had het niet breed. Aangezien Napoleon al op jonge leeftijd leidinggevende kwaliteiten had, wist zijn vader een beurs voor hem te regelen. Napoleon kon hierdoor op negenjarige leeftijd aan een opleiding in Frankrijk beginnen. Hij begon met het leren van Frans bij een monnikencollege in Autun.

Napoleon vervolgde zijn studie op vijftienjarige leeftijd aan de École Militaire in Parijs. De talentvolle Napoleon deed hier vervroegd examen, slaagde en werd in 1785, hij was zestien jaar, benoemd tot tweede luitenant. Toen in 1789 de Franse Revolutie uitbrak sloot Napoleon zich bij die beweging aan.

Huwelijk met Joséphine de Beauharnais

Tijdens een etentje in de gegoede kringen van Parijs halverwege de jaren 1790 maakte Napoleon Bonaparte – toen nog een lagere legeraanvoerder zonder aanzien – kennis met Yeyette de Beauharnais (1763-1814). Hij was op slag verliefd. Yeyette was de maîtresse geweest van de Franse machthebber Paul Barras (1755-1829), de meest invloedrijke bestuurder tijdens het Directoire, het vijfkoppige bestuur van Frankrijk dat het land tijdens een deel van de Franse Revolutie regeerde (1795-1799). Hij was dezelfde Barras die Napoleon tot bevelhebber van het Franse leger maakte en vermoedelijk was hij betrokken bij het arrangeren van het huwelijk tussen Yeyette en Napoleon in 1796.

Napoleon hield van zijn geliefde en noemde haar Joséphine. Hij kwam echter ook nogal eens ruw en lomp uit de hoek. Als hij iets vertelde over zijn militaire plannen, eiste hij op een onhoffelijke manier van zijn vrouw dat ze naar hem luisterde. Napoleon verafgoodde het lichaam van Joséphine, maar was zelden geïnteresseerd in haar mening en hield zeker niet van lange gesprekken met zijn echtgenote. Daarnaast ging zowel Napoleon als Joséphine vreemd.

In 1809 gingen de ’tortelduifjes’ op initiatief van Napoleon uit elkaar. Een mannelijke erfgenaam wist Joséphine niet aan Napoleon te schenken. Een volgende dame, Marie Louise van Oostenrijk (1791-1847), een dochter van de Oostenrijkse keizer Frans I (1768-1835), wist het in 1811 wel klaar te spelen: Napoleon II (1811-1832) heette het jongetje. Deze werd in zijn jonge jaren gekroond tot ‘koning van Rome’, maar overleed al op 21-jarige leeftijd aan tbc.

Veroveringen

Napoleon profiteerde als legerofficier van de chaos in Frankrijk in de jaren 1789-1799. De Franse Revolutie en daarna het Terreurbewind, het Directoire, een dreigende burgeroorlog en hyperinflatie, dreven het land richting de rand van de afgrond. In deze chaos stond Napoleon als leider op. Tijdens zijn regering als Frans consul en keizer voerde Napoleon continu oorlogen, tegen met name Groot-Brittannië, Pruisen, Oostenrijk en Rusland.

Maar eerst stelde Napoleon in Frankrijk ‘orde op zaken’: in 1795 bevocht hij succesvol de contrarevolutionairen, waarna hij aantrad als opperbevelhebber van de landmacht. Hierna rukten Franse troepen op in Europa. In 1795 vielen ze de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden binnen. Tijdens de Italiaanse veldtocht van Napoleon, in 1796 en 1797, boekte hij grote successen en moest Oostenrijk gedwongen de Vrede van Campo Formio (oktober 1797) ondertekenen. Frankrijk kreeg hierdoor onder meer de Oostenrijkse Nederlanden (ruwweg het huidige België en Luxemburg) in handen, naast het eiland Corfu, andere eilanden in de Adriatische Zee en het graafschap Falkenstein in het tegenwoordig Duitse Beieren.

Napoleon Bonaparte als keizer

Hierna ging Napoleon op campagne in Egypte in 1798 en 1799. Tijdens het Beleg van Akko trok hij zich terug, vanwege de te grote tegenstand. In november 1799 – met als dekmantel een dreigende Britse samenzwering – pleegde Napoleon in Frankrijk zijn beruchte staatsgreep. Het Franse volk beschouwde hem vanaf dat moment als de ‘redder van de natie’. Het summum van zijn macht bereikte hij op 2 december 1804, toen hij zichzelf in de Parijse Notre-Dame tot keizer kroonde.

Vervolgens was Groot-Brittannië aan de beurt, met wie hij in 1805 in oorlog raakte. Het lukte Napoleon wel om via het Continentaal Stelsel (1806-1814) de handel tussen Engeland en het Europese vasteland te frustreren, maar Engeland zelf kreeg hij niet op de knieën. Dat lukte hem wel met Oostenrijk, dat door Frankrijk in 1805 aangevallen werd. Napoleon veroverde Wenen en wist het Oostenrijkse leger te verslaan.

Slag bij Austerlitz

De meest indrukwekkende overwinning uit zijn carrière boekte Napoleon in de slag bij Austerlitz op 2 december 1805, exact een jaar na zijn kroning tot keizer. Hier versloeg hij met 75.000 manschappen een Oostenrijks-Russisch leger van 85.000 soldaten. In deze ‘Driekeizerslag’ toonde Napoleon zijn voortreffelijke tactische kwaliteiten: in een berg-dal-situatie wist hij de vijandelijke legers in twee groepen te splitsen, om vervolgens vanuit de hoogte beide vijandelijke flanken aan te vallen en te verslaan.

Daarna volgde de apotheose: Pruisen en Rusland! In oktober 1806 trok Napoleon met zijn troepen Berlijn in. Hierna volgden meer plaatsen, terwijl hij in juli 1809 in de grote Slag bij Wagram (nabij Wenen) Oostenrijk ook nog op een flinke nederlaag trakteerde. In deze grote veldslag vielen tienduizenden doden.

Het einde van Napoleon

Napoleons meest bekende strooptocht begon in juni 1812, toen hij het Russische Rijk binnentrok. Net als Hitler ruim 130 jaar later liep Napoleon hier tegen problemen aan als de kou, het enorm grote land en het vrij onuitputtelijke Russische menselijke kapitaal. Napoleon wist overigens wel Moskou te bereiken, maar daar had hij niet veel aan aangezien de Russen de stad in de brand gestoken hadden. Niet veel later zag Napoleon zich gedwongen terug te trekken. In de Slag bij Leipzig, de ‘Volkerenslag’, in oktober 1813 – met een half miljoen deelnemers de grootste veldslag tot de Eerste Wereldoorlog – leden de Fransen een nederlaag tegen een internationaal coalitieleger. De Fransen trokken zich verder terug en zouden – nadat Napoleon een tijd verbannen op Elba zat, maar terugkeerde – in de Slag bij Waterloo (juni 1815) uiteindelijk definitief ten onder gaan. De Engelsen verbanden Napoleon vervolgens naar Sint-Helena, waar hij enkele jaren later onder verdachte omstandigheden overleed. Tot 2008 was de overheersende gedachte dat hij zou zijn vergiftigd, gezien het hoge arsenicumgehalte van zijn haar. Italiaans natuurkundig onderzoek toonde in 2008 aan dat het arsenicumniveau in Napoleons haar gedurende heel zijn leven hoog was geweest en ook familieleden veel arsenicum hadden. Vermoedelijk zat er arsenicum in het behang en was dat vrijgekomen. Napoleon overleed aan maagkanker, zo stelden de Italiaanse natuurkundigen vast.

Napoleons leiderschapskwaliteiten

Waarom was Napoleon Bonaparte (aanvankelijk) zo succesvol? Mede omdat hij als le petit général, een van zijn bijnamen, over uitzonderlijke en doeltreffende leiderschapskwaliteiten beschikte. Op minstens drie niveaus onderscheidde Napoleon zich van de middenmoot. Ten eerste was hij al vanaf jongs af aan zeer goed belezen, met name in literatuur van en over grote militaire leiders uit de Oudheid. Voor Napoleon boden boeken van en over mannen als Alexander de Grote, Julius Caesar en Frederik de Grote een goudmijn aan tactische en strategische inzichten op militair maar ook politiek gebied, evenals een bodemloze put met citaten. Hij verplichtte zijn officieren en bevelhebbers om de oude literatuur over oorlogsvoering en oorlogstactiek grondig te bestuderen en de opgedane kennis te benutten.

Een tweede voorbeeld van Napoleons militaire vernuft is hoe hij zijn militairen gebood in het geval van voedselgebrek te leven van wat ze op het land vonden en onder geen beding te gaan plunderen. Met als leus:

‘Een soldaat steelt niet, hij vindt iets’.

Deze strategie bood twee belangrijke voordelen, zoals minder antipathie van de regionale bevolking en een grotere bewegingssnelheid van de troepen.

Relatie met de ‘gewone man’

Napoleon was, dat is het derde, heel open in de communicatie richting de gewone soldaat. Hij hield militaire inspecties die soms wel vijf uur duurden en waarbij hij het naatje van de kous wilde weten. Napoleon investeerde grondig in de relatie met de ‘gewone man’. Ik citeer uit de biografie van Andrew Roberts:

“Hij ondervroeg de soldaten over het eten dat ze kregen, over hun uniformen, hun laarzen, hun algemene gezondheidstoestand, hun vormen van vermaak en of de soldij wel geregeld werd uitbetaald. Bij die gelegenheden verwachtte hij dat ze hem de waarheid vertelden. ‘Houd geen enkele van jullie behoeften voor mij verborgen,’ drukte hij de 17de halve brigade op het hart, ‘onderdruk geen klachten die jullie hebben over jullie officieren. Ik ben hier om iedereen recht te doen en vooral de zwakste partij heeft recht op mijn bescherming.’ In vrijwel het gehele leger heerste de overtuiging dat le Petit Caporal aan hun kant stond tegenover les gros bonnets (‘de-grote-hoeden’, de bobo’s).” (177)

Moderniseringen onder Napoleon Bonaparte

Wat is de blijvende maatschappelijke betekenis van Napoleon geweest, los van zijn territoriale aspiraties? Welke moderniseringen en veranderingen voerde hij door? Napoleons betekenis ligt met name op het vlak van de rechtspraak en standaardisering van internationale maten. Bekend is Napoleons juridische hervorming via het wetboek Code Napoléon (1804), dat veel invloed heeft gehad op het Europese recht en de rechtspraak. Verder was de standaardisering van gewichts- en lengtematen die hij doorvoerde een blijvertje. In Nederland en elders is ook de invoering van de Burgerlijke Stand en daarmee het fenomeen achternaam, in Nederland sinds 1811, aan hem te danken.

Ten slotte introduceerde Napoleon in veel door hem belegerde landen het rechts rijden op wegen, in plaats van het links rijden dat tot die tijd gebruikelijk was. In Nederland werd rechts rijden vanaf de Franse inval in 1795 de standaardnorm, hoewel Rotterdam links rijden pas in 1917 afschafte. In Groot-Brittannië, dat niet door de Fransen werd veroverd, rijdt men tot op de dag van vandaag links.

Bronnen ▼