Opkalefateren

Opkalefateren – ook wel opkalfateren, betekent herstellen, opknappen of oplappen. De term komt uit de scheepvaart en heeft betrekking op het dichtmaken van naden om schepen waterdicht te maken. Etymologisch heeft het woord een Arabisch en/of Griekse oorsprong.

Opkalefateren leidde soms tot brand

Opkalefateren of ‘breeuwen’ (vroeger ook wel ‘braauwen’ genoemd) is het waterdicht maken van naden tussen twee gangen. Of, in het geval van houten dekken, de kieren tussen twee dekdelen opvullen. Dit deed men met pek. Aan de buitenkant van het schip ontstak men een groot vuur om het pek op te warmen en zo de naden goed te kunnen opvullen. In de Gouden Eeuw deed men dit soort werkzaamheden, het opkalefateren van schepen, doorgaans op Texel of Terschelling en niet tot nauwelijks in de VOC-haven in Amsterdam.

Dit opkalefateren ging niet altijd goed. Soms vloog een schip in brand als men het vuur te dicht bij de houten zijkant, de boeg, steven of het dek hield. Dit gebeurde bijvoorbeeld met het schip “Hoorn” op 19 december 1615 voor de kust van Argentinië. Tijdens onderhoudswerkzaamheden om de scheepsnaden te dichten, het opkalefateren dus, vloog het schip in brand en raakte verloren. Onder aanvoering van ontdekkingsreiziger Jacob le Maire (ca.1585-1616) wist de expeditie met een ander schip, de Eenhoorn, een doortocht te vinden tussen Vuureiland en Stateneiland, die Le Maire Straat genoemd werd. Belangrijker nog was de eerste succesvolle ronding van Kaap Hoorn, het zuidelijkste puntje van Zuid-Amerika, op 29 januari 1616.

Etymologie van opkalefateren

De term opkalefateren gaat vermoedelijk terug op het Arabische qalfaṭa, dat breeuwen betekent. Dit woord is wellicht weer afkomstig van het vroegmiddeleeuwse Griekse woord kalaphatein, breeuwen. Een ouder synoniem uit het Arabisch is qallafa, breeuwen, met drie radicalen. Het Griekse woord zou weer aan deze term ontleend kunnen zijn. Taalkundigen sluiten ook een verband met het Laatlatijnse calefare, dat ‘verwarmen’ of ‘stoken’ betekent, niet uit. Dit omdat scheepslieden de pek verwarmden die tussen de scheepsnaden werd aangebracht.

Het Arabische woord voor opkalefateren komt ook voor in Al-Qalafāt: ‘de breeuwer’. Dit was de bijnaam van een zekere negende-eeuwse Arabische dichter uit de Spaanse stad Córdoba. Volgens etymologiebank.nl heeft de dichter Al-Qalafāt, ‘de breeuwer’, vermoedelijk een stimulerende rol bij de verspreiding van het begrip kalefat, dat later (op)kalefater(en) werd, in Europa.

De oorspronkelijke betekenis van opkalefateren, ‘dichtmaken van scheepsnaden’, is later in het Nederlands uitgebreid tot het opknappen van een schip en nog breder: opknappen, herstellen’.

~ Enne Koops

Lees ook: Meer uitdrukkingen uit de scheepvaart
Of lees… Top 50 Arabische woorden in het Nederlands
Boek: De taal van toen

Bronnen