Overzichtelijke geschiedenis van Oekraïne

Letterlijk betekent Oekraïne ‘land aan de grens’. De huidige Oekraïense grens is ruim. De oppervlakte van het land is groter dan dat van Duitsland of Frankrijk. En de Oekraïense landsgrenzen waren vaak poreus. Oekraïne is in de loop van haar geschiedenis binnengevallen door agressieve buren zoals de Skythen, Goten, Mongolen, Turken, Duitsers en Russen. Historicus Luc Pauwels en Tina Pauwels schreven hierover het boek Geschiedenis van Oekraïne. Het Oekraïense standpunt (Uitgeverij Aspekt, 2016).

Het boek beschrijft de geschiedenis van Oekraïne vanuit diverse perspectieven. De auteurs besteden aandacht aan het landschap, de economie, de religieuze dynamiek, de Oekraïense cultuur en uiteraard ook aan de politiek en buitenlandse invallen. Geschiedenis van Oekraïne is grotendeels gebaseerd op secundaire literatuur, die achter in de bibliografie te vinden is. Fijn is dat er ook een chronologisch overzicht is opgenomen, evenals een uitgebreide index. Deze maken het boek goed toegankelijk. Het duo Pauwels heeft qua opbouw, gekozen voor een chronologische aanpak. In de bijlagen zijn enkele mooie bijdragen opgenomen over de Oekraïense identiteit, de nationale hymne, de vlag en het wapenschild van Oekraïne.

Deze bespreking haalt enkele hoofdmomenten uit de Geschiedenis van Oekraïne naar voren. Twee hoofdmomenten staan centraal: de komst van de Scythen in de achtste eeuw voor Christus en de invallen van de Mongolen in de dertiende eeuw.

Komst van de Scythen

Tussen 5400 en 300 v.Chr. bestonden er al nederzettingen in het huidige Oekraïne. Deze beschaving staat onder archeologen bekend als Tripillia of Tripolje. De naam is ontleend aan een stad ten zuiden van Kiev. Archeologen onder wie Vikentij Chovjka (1850-1914), Michael Videjko en Natalia Boerdo ontdekten dat de urbanisatiegraad behoorlijk indrukwekkend was. Op een terrein van honderden hectare land stonden duizenden woningen. Deze boden onderdak aan 10.000 tot 15.000 mensen. Een van de plaatsen was Taljanki, even ten zuiden van Kiev. Hier woonden 2700 mensen. Ook is, zo ontdekten de archeologen, in Midden-Oekraïne de oudste grootste Europese tempel gebouwd rond 4000 v.Chr. Deze was 20 bij 80 meter.

Na 1500 v.Chr. verdween deze beschaving. De beide Pauwels schrijven over wat er daarna gebeurde:

“Aan de horizon van de vruchtbare vlakten in Oekraïne ruikt daarna [rond 1200 v.Chr.], een nomadisch ruitervolk op, de Cimmeriërs. (…) Zeker is dat de Cimmeriërs hoofdzakelijk Indo-Europeanen.” (19)

Diverse bronnen maken melding van dit volk van de Cimmeriërs, zoals Assyrische tabletten (teksten van Assurbanipal), de Griekse schrijver Homerus (ca. 484-430 v.Chr.) en de Romeinse schrijver Strabo (ca, 64 v.Chr. – 25 na Chr.).

In de achtste eeuw v.Chr. rukten Scythen op in de regio van Aralmeer. De Scythen waren een volk van geoefende ruiters en boogschutters. Zij zorgden ervoor de de Cimmeriërs op de vlucht sloegen en namen daarna hun gebieden over. De Scythen waren – zo had Aristoteles betoogt – een volkje dat een Indo-Europese taal sprak verwant aan het Iraans en waren een oorlogszuchtig volk. Een citaat hierover uit Pauwels & Pauwels:

“Hij die een groot aantal vijanden kon doden, werd hooggeacht. De Scythen hoopten ooit zelf in de strijd gedood te worden. Sterven van ouderdom was de grootste schande. Van de eerste vijanden die men doodde, moest men het bloed drinken De gedode vijanden werden gescalpeerd en hun scalpen werden aan de paardenzadels opgehangen. Na de strijd werden de vijanden gestroopt en maakten de Scythische vrouwen van deze huiden mantels voor hun echtgenoten. De schedels van belangrijke vijanden werden met goud bekleed om tijdens overwinningsfeesten als drinkschalen te worden gebruikt. ” (24)

Rond 300 v.Chr dook er in Oekraïne een nieuw volk op, de Sarmaten. Deze verdreven de Scythen naar het westen. Een klein aantal Scythen bleef in de regio en assimileerde uiteindelijk volledig in de nieuwe samenleving.

Mongolen: Slag aan de Kalka

We maken een sprong in de tijd naar de 13e eeuw n.Chr. In het huidige gebied van Oekraïne bestond toen het vorstendom Kiev-Rus. Deze was in 882 gesticht door de Viking Helgi, bekend als Olev de Wijze. Het territorium van dit rijk omvatte het huidige noorden en westen van Oekraïne, het actuele Wit-Rusland en het westen van het tegenwoordige Rusland.

Met de komst van de Mongolen, verenigd door Dzhengis Khan, kwam begin dertiende eeuw een einde aan Kiev-Rus. In 1223 kwamen Mongoolse ruiters aan bij de Zwarte Zee, iets wat niemand verwachtte en daarbij wist niemand waar deze strijders vandaan kwamen. De Mongolen raakten eerst slaag met het naburige volk van de Koemanen, dat zich daarna zich verenigde met anderen. Ze sloten een verbond met Kiev-Rus en de vorsten van Halytsjm, Tsjernikov en Smolensk. Op 31 mei 1223 vond dé grote veldslag plaats: de Slag aan de Kalka. Deze eindigde in een verpletterende overwinning voor de Mongolen en een overheersing die zowat drie eeuwen zou standhouden. Pauwels & Pauwels:

“De Slag aan de Kalka is in het collectieve geheugen van de Oekraïners en de Russen opgeslagen als een uiterst diepe vernedering, een nederlaag die veel pijnlijker is geweest dan welke andere ook. Het is een nationaal trauma tot op de dag van vandaag. De overwinnaars waren Aziaten, heidenen, nomaden en ‘stonken naar paarden’. ” (104)

Ook de stad Kiev en andere steden vielen hierna in Mongoolse handen. Taalkundig (cyrillisch schrift, Slavische taalgroepen), etnisch maar ook in politiek opzicht liet Kiev-Rus wel een belangrijke erfenis na. Zo is Oekraïne etnisch een bloemrijke vermenging van volkeren geworden:

“Sinds eeuwen is de grote meerderheid van de bevolking samengesteld uit Slaven, die op hun beurt zijn vermengd met Scythen en Sarmaten, daarna met Goten en uiteindelijk met geïmmigreerde Vikingen. Deze etnogenese heeft zich langzaamaan ontwikkeld en, in tegenstelling tot andere volken, over het algemeen op vreedzame wijze.” (112)

Boek: De geschiedenis van Oekraïne – Het Oekraïense standpunt