De Pest van Justinianus (541-543)

De zogenoemde Pest van Justinianus (541-543) wordt door sommige historici wel beschouwd als de eerste pandemie uit de geschiedenis. Andere historici zijn echter voorzichtiger en relativeren de impact van deze pest. De builenpest raakte met name het Byzantijnse Rijk (Oost-Romeinse Rijk) en kostte wereldwijd uiteindelijk aan een geschatte 30 tot 50 miljoen mensen het leven. Waardoor werd deze pest veroorzaakt? Hoe verspreidde de pest zich over de wereld? En welke gevolgen had de Pest van Justinianus?

Ontstaan en verspreiding van de Pest van Justinianus

De (builen)pest van 541-543 werd, net als de Grote Pest van 1347-1352, veroorzaakt door de bacterie Yersinia pestis. Deze bacterie nestelt zich in vlooien en luizen en verspreidt zich via, zo was lang de gedacht, ratten. Recenter onderzoek uit 2017 heeft aannemelijk bewijs geleverd dat de pest zich echter ook via mensen verspreid kan hebben.

Onderzoekers vermoeden dat de pestepidemie van 541 in Centraal Azië (in China of India) ontstond en via handelsroutes in Egypte terechtgekomen is. De eerste uitbraak van de Pest van Justinianus werden gerapporteerd in de Egyptische haven van Pelusium, aldus de Byzantijnse historicus Procopius van Caesarea (500-565). In 542 had de builenpest zich al tot het noorden van Engeland verspreid.

Omvang van de pandemie: mondiaal en in het Byzantijnse Rijk

Tot voor kort dachten historici dat er wel 100 miljoen mensen het slachtoffer zijn geworden van de Pest van Justinianus en wellicht de helft van de wereldbevolking om het leven kwam door deze pandemie. Dit aantal is bijgesteld naar beneden en ligt vermoedelijk eerder tussen de 30 tot maximaal 50 miljoen. In december 2019 publiceerden de historici Lee Mordechai (Hebrew University Jerusalem) en Merle Eisenberg (Princeton University) een artikel waarin ze impact van de Pest van Justinianus relativeerden en stelden dat het dodental gezien de beschikbare statistieken lager is dan eerder door historici werd verondersteld. Volgens Mordechai en Eisenberg, die verder niet veel messcherpe conclusies trekken, was de Pest van Justinianus geen grote breuk tussen Oudheid en Middeleeuwen in.

Het Oost-Romeinse Rijk kreeg in elk geval de nodige klappen te verduren. Ongeveer 15 procent van de totale bevolking van het Oost-Romeinse Rijk kwam om het leven door deze pestepidemie. In stedelijke gebieden als Constantinopel en andere grote steden in het Middellandse Zeegebied liep het percentage doden vermoedelijk op tot zo’n 40 procent van de totale stadsbevolking.

Symptomen & (maatschappelijke) gevolgen van de pestepidemie

Mensen die de builenpest van Justinianus kregen, waren niet te benijden. De historicus William Rosen, auteur van het boek Justinian’s Flea (2007), schreef (vertaald en geciteerd naar Dan Carlin, Hardcore History, p.154) over de effecten van de pest in de stad Constantinopel:

“Elke dag raakten een-, twee-, soms zelf vijfduizend inwoners van de stad besmet: een op de honderd van de totale bevolking vóór de uitbraak. Een dag van matige koorts werd gevolgd door een delirium van een week. Onder de armen, in de schaamstreek en achter de oren verschenen builen die wel zo groot konden worden als meloenen. Zwellingen (van bloed) vulden de zenuw-einden van de gezwollen lymfeklieren en veroorzaakten hevige pijn. Soms barstten de builen open en spoten er de smerig ruikende leukocyten – oftewel pus – uit. Soms werd de pest ‘sceptisch’, zoals moderne epidemiologen het zouden noemen; die slachtoffers stierven dan terwijl ze bloed braakten.”

De historicus Procopius van Caesarea beschreef in zijn werk De Geschiedenis van de Oorlogen (Υπέρ των πολέμων λόγοι) welke impact de builenpest had op het dagelijkse leven in die stad:

In die tijd zag men nauwelijks mensen in de straten van Byzantium, want iedereen die zo gelukkig was om nog gezond te zijn was thuis, bezig met het verzorgen van de zieken of treurend om de gestorvenen. En als men dan toch iemand buiten zag lopen, droeg hij een van de lijken. Alle denkbare werkzaamheden waren opgeschort, de hele handel was door de handwerkers in de steek gelaten, evenals alle andere arbeid waarmee iedereen bezig was geweest. In een stad die gewoon had overgevloeid van allerlei goederen, heerste een vrijwel totale hongersnood. Hoewel het zonder twijfel heel belangrijk leek om voldoende brood of ander voedsel te bemachtigen was dat vreselijk moeilijk, zodat bij sommige zieken door het gebrek aan eerste levensbehoeften de dood eerder optrad, dan nodig was. Kortom, men kon in Byzantium niemand meer zien, gekleed in een chlamys (soldatenmantel) en helemaal niet meer toen de keizer zelf ziek werd (want ook hij kreeg een klierzwelling in de lies). In die stad die heerschappij over het hele Romeinse keizerrijk uitoefende, droeg iedereen nu kleren die bij zijn eigen stand behoorden en bleef rustig thuis.

De Pest van Justianus, die zijn naam dus dankt aan het feit dat ook keizer Justinianus I van Byzantium ziek werd, bleef na de uitbraak nog twee eeuwen terugkomen, totdat deze rond 750 verdwenen leek te zijn. De ziekte manifesteerde zich weer in gelijksoortige vorm – maar dan heftiger – in de jaren 1340, toen de Zwarte Dood in Europa huishield. Justinianus I overleefde de naar hem vernoemde pest overigens. Hij stierf rond 565 op 83-jarige leeftijd.

Bronnen ▼