Rijksban – Betekenis & historische voorbeelden

Het begrip Rijksban is een term die regelmatig terugkomt met betrekking tot de Middeleeuwen en het Heilige Roomse Rijk. Wat wordt er precies verstaan onder een Rijksban, in het Duits ook wel bekend als ‘Reichsacht’ en in het Nederlands als ‘acht’?

Wat is een Rijksban? Betekenis en definitie

Een Rijksban, in het Latijn bannum imperii en in het Engels imperial ban genoemd, gold in de Middeleeuwen als een straf die door de keizer kon worden opgelegd aan mensen die zware misdaden hadden begaan, zoals hoogverraad, opstand tegen het keizerlijk of vorstelijk gezag of moord. In het Heilige Roomse Rijk gold de Rijksban als de wereldlijke evenknie van de kerkelijke excommunicatie, die door de paus werd uitgesproken.

Wie in de Rijksban terechtkwam, was geen rijksburger meer en verloor op alle vlakken – burgerlijk, feodaal (economisch) en politiek – zijn of haar beschermde status. Hij of zij werd daarbij aangeduid als Geächtete. In de praktijk kwam het erop neer dat iemand die in de Rijksban gedaan werd, vogelvrij was en zonder rechtsvervolging door iedereen mocht worden vermoord. Verder was het gangbaar dat iemand die in de Rijksban was al zijn persoonlijke bezittingen verloor. De Rijksban was dus ook, zeker vanaf de late Middeleeuwen, een manier om materiële genoegdoening te bewerkstelligen.

Korte geschiedenis van de Rijksban en historische voorbeelden

De Rijksban is ontstaan uit het oude Germaanse rechtssysteem en werd vooral vanaf de dertiende eeuw periodiek ingezet door het keizerlijk gezag.

Een van de vroegste voorbeelden van het gebruik van de Rijksban vond plaats in 1180, toen de Heilige Roomse keizer Frederik Barbarossa (1122-1190) de hertog Hendrik de Leeuw (ca. 1130-1195) in de ban deed, omdat die hem weigerde militair te steunen. In 1220 werd bepaald dat de Rijksban niet alleen door de Roomse keizer of koning worden uitgesproken, maar ook door een geestelijke. Als de paus een excommunicatie had gedaan, waren de Roomse keizers en vorsten verplicht om zes weken later over de betrokken persoon de Rijksban uit te spreken. Op aandringen van paus Honorius III was keizer Frederik II deze verplichting aangegaan, die werd vastgelegd in artikel 7 van de Confoederatio cum principibus ecclesiasticis.

In 1235 bepaalden de gezaghebbers tijdens de Mainzer Landfrieden dat steden en personen die een in de ban gedane persoon onderdak of bescherming boden, eveneens in de ban kwamen. De stad Groningen vorm hierbij een voorbeeld van een stad die volledig in de Rijksban gedaan werd, in 1456, maar dit werd in 1465 weer teruggedraaid.

In 1309 ging Jan Parricida (ca. 1270-1312/13, ook bekend als Jan van Zwaben) in de Rijksban. Dit omdat hij zijn oom, de Duitse koning Albrecht I (1255-1308), vermoord had. Ten slotte kan nog, als een van de bekendste voorbeelden, de Rijksban van Maarten Luther, voorman tijdens de Reformatie, genoemd worden. Tijdens de Rijksdag te Worms in 1521 werd hij ‘geslagen’ met de ban en vogelvrij verklaard.

Lees ook: Luther in de ban op de Rijksdag in Worms (1521)
Of bekijk dit overzichtsartikel: De geschiedenis van het Heilige Roomse Rijk: samenvatting & tijdlijn
Verder interessant: Geschiedenis van de Investituurstrijd (1066-1122)
Boek: Nederland in de Middeleeuwen – Goffe Jensma, Jan Kuipers & Oebele Vries

Bronnen ▼