Shared Cemeteries brengt gedeeld funerair erfgoed in kaart

Shared Cemeteries brengt (voormalig) Nederlands funerair erfgoed over de hele wereld in kaart. Hoe ontstond het idee voor deze website en wat is jouw rol?

“In 2010 werd stichting Dodenakkers.nl voor het eerst door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) gevraagd om te adviseren over Nederlands funerair erfgoed. Dat was in Soerabaja, Indonesië. Sindsdien zijn we in het kader van het Programma Gedeeld Cultureel Erfgoed, dat werkt aan een duurzame toekomst voor het gemeenschappelijke erfgoed, vaker betrokken bij adviezen over begraafplaatsen in het buitenland. Daarnaast worden we ook rechtstreeks benaderd met vragen, van buitenlandse overheidsorganisaties tot onderzoekers. Hoewel het funerair erfgoed in al die landen verschillend is, zijn er toch overeenkomsten, al is het soms alleen de Nederlandse link.

Het idee van een portal ontstond eigenlijk in 2017, na een werkbezoek samen met de RCE aan Suriname. Daar wordt geprobeerd begraafplaats de Nieuwe Oranjetuin uit 1756 open te stellen voor bezoekers, als een soort van genealogisch gedenkpark. Door gesprekken werd het voor mijzelf heel duidelijk dat het niet zozeer Nederlands erfgoed is, maar gedeeld erfgoed. Op Nieuwe Oranjetuin liggen veel mensen begraven die een rol hebben gespeeld in de ontwikkeling van het land. Het is daarmee veel meer Surinaams erfgoed dan enkel Nederlands erfgoed. Maar door de band met Nederland is de geschiedenis van Suriname ook onze geschiedenis. Dat veel mensen met Surinaamse roots in Nederland wonen, maakte die band alleen maar sterker, zeker als ze op zoek zijn naar hun voorouders. Na het bezoek ontstond een samenwerking met Stephen Fokké van Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname (SGES) en al snel bundelden we ons onderzoek naar het Surinaams funeraire erfgoed.

Gaandeweg ontstond het idee om een soort van portal te maken waar meer informatie over dit bijzondere erfgoed te vinden is en waar mensen gemakkelijk een link met verhalen over het verleden kunnen maken. Het Prins Bernard Cultuurfonds was bijzonder enthousiast over dat idee en maakte het mede mogelijk om het project te realiseren. Zelf ben ik gedurende de opstartfase, die loopt tot eind 2021, de projectleider. Het beheer van de website wordt gedaan door een kleine staf van vrijwilligers, van wie ik er zelf uiteraard ook een ben.

Er zijn al verschillende funeraire websites, waaronder natuurlijk Dodenakkers.nl. Waarin onderscheidt Shared Cemeteries zich van het bestaande online aanbod?

“Dodenakkers.nl is twintig jaar geleden ontstaan uit de behoefte om dit erfgoed onder de aandacht te brengen. Tegenwoordig bestaat de kern uit een aantal erfgoedprofessionals gespecialiseerd in funerair erfgoed en een groep vrijwilligers met een brede interesse. Ik denk dat de website Dodenakkers.nl zich onderscheidt van andere websites door de vele artikelen over begraafplaatsen en bijzondere grafmonumenten, aangevuld met grafpoëzie, opvallende verhalen en begraafplaatsstatistieken. Begraafplaatsen zijn niet alleen de plekken waar de doden worden begraven, maar ook waar tal van facetten van de geschiedenis samenkomen met architectuur, politiek en kunst.

Met het tweetalige Shared Cemeteries ligt de focus op het gedeelde erfgoed in het buitenland. De Atlas of Mutual Heritage is een waardevolle bron als het gaat om informatie over erfgoed ‘overzee’, maar specifiek aandacht voor begraafplaatsen was er niet. En dat terwijl er met name vanuit het buitenland wel behoefte bleek naar meer informatie over begraafplaatsen in den vreemde.

Welke landen bezocht jij zelf in het kader van Shared Cemeteries en wat waren je ervaringen daar? Wat wordt er ter plaatse gedaan aan het behoud van het Nederlands erfgoed?

“Covid-19 zorgde afgelopen jaar bij veel mensen voor een andere invulling van de plannen, zo ook bij ons. Tot nu toe hebben we geen landen bezocht specifiek voor Shared Cemeteries, maar stonden de werkbezoeken veelal op zichzelf. De afgelopen jaren zijn we als stichting betrokken bij adviezen in verschillende landen, waaronder Japan en het al genoemde Indonesië. Zelf bezocht ik in dat kader Suriname, Italië en enkele malen India. De laatste keer was in januari 2020. In Fort Kochi brachten we een advies uit aan het plaatselijke kerkbestuur, eigenaar van de Dutch Cemetery aldaar, dat concrete plannen heeft om de begraafplaats open te stellen voor publiek. In Nagapattinam zijn we betrokken bij de restauratie van een tweetal grafmonumenten op de oude VOC-begraafplaats Karikop, een lokale verbastering van het Nederlandse woord ‘kerkhof’. Die restauratie wordt momenteel afgerond, met steun van het Prins Bernard Cultuurfonds.

Wat we zien in het buitenland is dat er vaak veel belangstelling is voor de begraafplaatsen, maar dat er lang niet altijd middelen beschikbaar zijn om het te herstellen en goed te onderhouden. Of de kennis ontbreekt om dat te doen. Met name bij dat laatste kunnen wij een rol bij spelen.

Hoe reageren lokale betrokkenen op de belangstelling vanuit Nederland voor overzees funerair erfgoed? Zijn zij zich bewust van de Nederlandse geschiedenis erachter? Zijn er gevoeligheden waar je rekening mee moet houden?

“Bij vrijwel alle begraafplaatsen waar wij de afgelopen tien jaar bij betrokken zijn, lag er een hulpvraag vanuit het buitenland aan ten grondslag, meestal van de eigenaar. Dat is ook belangrijk, want het erfgoed moet vooral ook lokaal draagkracht hebben. Soms wordt er geworsteld met het onder de aandacht brengen van de begraafplaats en als er daar belangstelling is uit Nederland, dan helpt hen dat enorm. Wel hebben we te maken met andere culturen, wat betekent dat er soms op een andere manier met begraafplaatsen wordt omgegaan. Of zelfs dat grafmonumenten plekken van verering worden, waarmee ze dus een nieuwe betekenis krijgen. Het is daarom belangrijk dergelijke grafmonumenten niet alleen maar met Nederlandse ogen te bekijken, maar ook te onderzoeken welke betekenis ze hebben voor de lokale bevolking.

In sommige landen, als Suriname, is er natuurlijk veel bekend over de Nederlandse aanwezigheid, maar in landen als India is niet iedereen even bekend met de lokale geschiedenis. Niet vreemd ook, want we hebben het dan over de periode 1600-1795. De meeste mensen in Nederland weten ook niets over die periode, niet in Nederland en al helemaal niet over de Nederlandse aanwezigheid in India. Voor mensen in India is het al een uitdaging om de teksten op grafmonumenten te vertalen. Naast de architectuur en symboliek zijn de meeste mensen vooral geïnteresseerd in de persoonlijke verhalen. Wie liggen er en waarom liggen ze daar? Daar ligt denk ik ook de kracht van dergelijke oude begraafplaatsen: het persoonlijke verhaal. Begraafplaatsen kun je zien als een soort archieven in de open lucht.

En het is ook belangrijk om verder te kijken. Wat rest zijn de grafmonumenten van hen die het zich konden veroorloven, maar wat gebeurde er bijvoorbeeld in een land als Suriname met de tot slaaf gemaakten? Waar werden zij begraven? Je wil het volledige verhaal kunnen vertellen.

Je zou je kunnen afvragen wat voor nut het heeft om aandacht te besteden aan graven van allang vergeten Nederlanders in verre contreien. Waarom vind jij het toch belangrijk om je hiermee bezig te houden? Wat motiveert je hierbij het meest?

“Ik denk dat de grafmonumenten, als fysieke herinnering, bij uitstek geschikt zijn om een verbinding te maken met het heden. Terwijl we in Nederland nog onze doden begroeven in kerken en op kerkhoven, gebeurde dat in landen als Suriname, de V.S. en India al op begraafplaatsen. In al die landen waar de Nederlanders zich vestigden, ontwikkelde de grafcultuur zich op een eigen wijze, niet zelden aangepast aan de lokale architectuur en gebruiken. Zo heeft zich een hele diverse grafcultuur kunnen ontwikkelen, die wel Nederlands is, maar ook weer niet. Het is gedeeld erfgoed dat laat zien hoe culturen elkaar beïnvloeden.

Bovendien, wij Nederlanders zijn misschien vergeten wie er liggen begraven, maar voor de lokale bevolking kan dat echt heel anders zijn.

Op dit moment zijn Japan en Suriname nog de enige landen die op de website aan bod komen. Welke landen volgen nog en wat voor funeraire objecten en locaties horen daar bij? Is er een bepaald land, thema of tijdperk waarin jij het meest geïnteresseerd bent?

“In 2021 zullen begraafplaatsen en grafmonumenten in ruim 25 landen aan de website worden toegevoegd. Voor de hand liggen landen als India en Indonesië, maar aan Ghana, Turkije en de V.S. zullen de meeste mensen niet snel denken. Begraafplaatsen als zelfstandig onderzoeksgebied staat nog in de kinderschoenen, waardoor de informatie voor sommige landen en begraafplaatsen in het begin beperkt zal zijn. Maar door het onderzoek deels online te delen, hopen we veel aanvullingen te kunnen doen.

Zelf vind ik het interessant om te zien hoe symboliek werd toegepast en zich ontwikkelde op grafmonumenten in al die landen. Met name in Suriname hebben we heel fraaie toepassingen gezien, maar ook in India, waar de grafmonumenten werden gemaakt door lokale ambachtslieden. Qua landen ben ik vooral bezig met Suriname en India, maar ik verdiep mij net zo graag in een verdwenen zeventiende-eeuwse protestantse begraafplaats in het Italiaanse Livorno als de begraafplaatsen in het Caribisch deel van het Koninkrijk of die in Indonesië.

Stel dat iemand die dit leest belangstelling heeft om actief bij te dragen aan dit project, is dat mogelijk?

“De website is bedoeld als netwerk van onderzoekers en instellingen. In verschillende landen is er wel lokaal onderzoek, maar wordt gezocht naar andere schakels. Logisch, want al die handelsposten maakten natuurlijk onderdeel uit van een groot netwerk. Misschien nog wel meer dan tegenwoordig stonden die plaatsen met elkaar in verbinding. Met Shared Cemeteries hopen we daarom niet alleen ons eigen onderzoek te delen, maar ook anderen de gelegenheid te geven dat te doen. Met de mogelijkheid om hulpvragen te stellen, bijvoorbeeld als het gaat om Nederlandse archieven.

Met Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname is er al een samenwerkingsverband en ook anderen hebben al toegezegd mee te willen gaan werken aan de website, waaronder een Indiase architectuurstudent die momenteel onderzoek doet naar de Nederlandse begraafplaats in Surat. Verschillende organisaties en instellingen hebben daarnaast belangstelling getoond. En we hopen dat meer mensen willen meewerken aan dit project, zowel uit Nederland als het buitenland, zodat we over tien jaar een breed netwerk van onderzoekers hebben en het erfgoed beter in kaart hebben gebracht. Belangstellenden nodig ik dan ook van harte uit contact op te nemen!

Website Shared Cemeteries
Ook interessant: Oorlogsgraven als krachtig middel om het verhaal van de oorlog te vertellen