Subversieve vogelvrienden tegen de wereldoorlog

Terwijl de Eerste Wereldoorlog op de slagvelden onbarmhartig slachtoffers maakte, wekte een internationale socialistische conferentie in het Zwitserse dorpje Zimmerwald opzien in Europa. Van de achtendertig afgevaardigden die zich daar begin september 1915 tegen de oorlog uitspraken, kwam er één uit Nederland: dichteres/politica Henriette Roland Holst.

Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in de zomer van 1914 hakte er bij de Tweede Internationale fors in. Het in 1889 opgerichte verbond van sociaal-democratische partijen en vakbonden raakte over de oorlog diep verdeeld. Het was eigenlijk een verlengstuk van de meningsverschillen die er toch al waren tussen radicale en gematigde socialisten.

De meerderheid binnen de aangesloten partijen, inclusief de overgrote meerderheid van de sociaal-democratische parlementsleden, stelde zich op nationalistisch standpunt. Die meerderheid steunde de oorlogskredieten waarom de regeringen vroegen.

Zelfs voor Lenin, toch doorkneed in de socialistische politiek, kwam het als een verrassing. Toen de krant Vorwärts van de Duitse sociaal-democratische SPD zich uitsprak voor goedkeuring van de oorlogskredieten, dacht de Russische bolsjewiek aanvankelijk dat hij een vervalste krant in handen had – vervalst door de generale staf van de Duitse strijdkrachten. Maar het was waar: inzake de oorlog steunde de SPD de Duitse regering.

Een minderheid van de Europese sociaal-democraten keerde zich tegen de oorlog en hield vast aan de internationale solidariteit van arbeiders. Binnen die minderheid vond de linkervleugel dat de oorlog moest worden omgezet in acties (algemene stakingen, burgeroorlogen desnoods) die moesten uitlopen op socialistische machtsovername.

Tekenend was wat er gebeurde bij de grootste sociaal-democratische partij in Europa, de SPD. Op 4 augustus moest de Rijksdag (het parlement) stemmen over het geld dat de regering voor de oorlog vroeg. Tijdens vooroverleg bleek dat veertien van de 110 leden van de SPD-fractie tegen het vrijgeven van het krediet waren. Maar die veertien legden zich neer bij de fractiediscipline en stemden toch voor – op Fritz Kunert na, die kort voor de stemming de vergaderzaal verliet.

Over een aanvullend oorlogskrediet moest de Rijksdag stemmen op 2 december. Bij die vergadering bleef naast Kunert ook SPD’er Otto Rühle weg. Toen de voorzitter de parlementsleden vroeg te gaan staan als ze instemden met het extra geld voor de oorlog deden bijna allen dat. Eén afgevaardigde bleef echter zitten: de socialist Karl Liebknecht. Hij was tegen.

In de maanden daarop zijn diverse pogingen gedaan om internationaal het verbroken socialistische contact te herstellen. Doel: de ‘godsvrede’ (‘Burgfrieden’ in het Duits, ‘union sacrée’ in het Frans) bevechten die de sociaal-democratische partijleidingen hadden gesloten met hun regeringen. Maar die pogingen tot contact mislukten.

Een internationale conferentie

Vruchtbaarder bleek het initiatief van de Italiaanse socialistische partij PSI. Behalve een kleine minderheid onder leiding van Benito Mussolini – maar die werd uit de partij gezet – was de PSI tegen de oorlog. Er kwam contact tot stand met socialist, journalist en parlementariër Robert Grimm in het neutrale Zwitserland en toen ging het balletje rollen.

Grimm nam de organisatie van een internationale conferentie op zich. In augustus richtte hij zich tot ‘alle partijen, vakverenigingen en groepen binnen die partijen en vakorganisaties’ die trouw waren aan de resoluties tegen oorlog die de Tweede Internationale in de jaren daarvoor had aangenomen. Zo was op een congres in Basel in 1912 nog eens vastgesteld dat een oorlog tussen de Europese grootmachten met alle middelen – bijvoorbeeld algemene stakingen – moest worden voorkomen. Socialisten die in 1915 nog steeds tegen de oorlog waren, nodigde Grimm uit voor een conferentie in Zwitserland.

In Nederland kreeg de radicale Sociaal-Democratische Partij (SDP), die in 1909 van de SDAP was afgesplitst, een invitatie. Het leidende SDP-trio David Wijnkoop, Willem van Ravesteyn en Jan Ceton zag er niets in. Om te beginnen vertrouwden ze Grimm niet, omdat die eerder in het Zwitserse parlement had ingestemd met kredieten voor de mobilisatie van het Zwitserse leger. Bovendien vonden ze het maar niks dat niet alleen radicale socialisten die tegen de oorlog waren werden uitgenodigd, maar ook gematigde, zogenoemde ‘centristen’.

De Russische linkse socialist Lenin, die terecht dacht dat hij op de conferentie nog wel wat steun kon gebruiken, deed per telegram een dringend beroep op de SDP-leiding: “Unbedingt sofort kommen” (absoluut meteen komen), maar Van Ravesteyn, Ceton en Wijnkoop bleven thuis.

Daardoor was Henriette Roland Holst de enige Nederlandse gedelegeerde op de conferentie. Formeel was ze er namens het door haar geleide blad De Internationale van het Revolutionair-Socialistisch Verbond. Dat was een bundeling van groepjes oppositionele SDAP-leden her en der in Nederland. Maar in feite, stelt haar biografe Elsbeth Etty, was Roland Holst er vooral namens zichzelf.

Uit Duitsland ontbraken de prominentste oppositionele SPD’ers. Franz Mehring was ziek, Rosa Luxemburg en Clara Zetkin zaten gevangen en om hem het zwijgen op te leggen was Karl Liebknecht opgeroepen om dienst te doen in een genie-eenheid van het leger.

Al met al verzamelden zich op 5 september 1915 in het Volkshaus in Bern 38 afgevaardigden uit twaalf landen. Ze werden in vier rijtuigen naar Zimmerwald gebracht, zo’n elf kilometer ten zuiden van het centrum van de Zwitserse hoofdstad.

Rode ‘vogelaars’

De passagiers grapten dat een halve eeuw na oprichting van de Eerste Internationale (1864) alle internationalisten nog steeds pasten in slechts vier rijtuigen. Maar, schreef de Rus Trotski later, van scepsis was geen sprake.

“De historische draad breekt vaak af. Dan moet men een nieuwe knoop maken. Precies dat deden we in Zimmerwald.’’

In het slechts zevenhonderd inwoners tellende Zimmerwald (ook nu wonen er trouwens nog geen duizend mensen) had Grimm het sleetse Hotel Beau Séjour voor het gezelschap gereserveerd. Om geen slapende honden wakker te maken had Grimm bij hotel gemeld dat het ging om een congres van een vereniging van ornithologen, vogelkenners.

Om het inderdaad een onschuldig aanzien te geven onderhield Grimm zijn geestverwanten in de vrije uurtjes met jodelen. Ook de Russische sociaal-revolutionair Viktor Tsjernov droeg zijn steentje bij door dan Russische volksmuziek ten gehore te brengen.

De rode ‘vogelaars’ waren dan wel allemaal tegen de oorlog, eensgezind waren ze niet. Dat wisten ze trouwens al van tevoren. Op 11 juli was in Bern vooroverleg in beperkte kring gepleegd over organisatorische zaken. Een van de aanwezigen was de Russin Angelica Balabanova (in andere talen dan Russisch vaak geschreven als Balabanoff) die in Italië woonde en PSI-lid was. In Zimmerwald zou ze met Roland Holst het secretariaat van de conferentie bestieren. Een andere aanwezige in Bern was Grigori Zinovjev, Russisch bolsjewiek en naaste medewerker van Lenin. Zinovjev probeerde de stichting van een nieuwe Internationale op de agenda te krijgen, maar kreeg daarvoor geen steun.

Een pamflet van Lenin

In augustus 1915 publiceerde de redactie van het in Genève gevestigde Russische emigrantenblad Sotsial-Demokrat een veelzeggend pamflet, waarin ook de ‘opportunistische Nederlandse partij geleid door Troelstra’ een veeg uit de pan kreeg. Het werd gepresenteerd als collectief werkstuk, maar de auteur was Lenin. Hij schreef het pamflet om de aanstaande conferentie in Zimmerwald te beïnvloeden.

De brochure bepleitte dat revolutionaire marxisten ‘de periode van imperialistische oorlogen (zouden) omzetten in het begin van een periode van burgeroorlogen’ met als doel socialistische machtsovername. ‘De voornaamste taak van revolutionairen’’, aldus de brochure, was te breken “met de opportunisten en chauvinisten’, dus met de sociaal-democraten die bij het uitbreken van de wereldoorlog de kant van hun regeringen hadden gekozen. De auteur meldde niet te weten of zo’n breuk al direct zou leiden tot de vorming van een nieuwe Internationale. Maar de bolsjewiki zouden er zeker hun best voor doen, zo valt te lezen.

Geen wonder dus dat Lenin en de andere ‘linksen’ in Zimmerwald begonnen over de noodzaak tot oprichting van een Derde Internationale. Maar met z’n achten vormden ze slechts een minderheid. De ‘centristen’, met rond twintig afgevaardigden de grootste groep, zagen het anders. Zij wilden de tot onmacht en verdeeldheid vervallen Tweede Internationale herstellen en in de gewenste richting sturen.

In het officiële verslag van de Zimmerwald-conferentie staat ook dat al op 11 juli, tijdens het voorbereidende beraad, was besloten dat de conferentie ‘absoluut niet tot doel zou hebben een nieuwe Internationale te stichten’. Het doel zou wel zijn…

‘…het proletariaat aan te zetten tot gezamenlijke actie voor vrede, een actiecentrum in het leven te roepen en te proberen de arbeidersklasse terug te leiden naar zijn historische missie’.

Toen hij op 5 september om vier uur ’s middag de conferentie opende, onderstreepte Grimm dat nog eens.

Maar twee dagen later barstte het debat over wel of niet streven naar een breuk in de Tweede Internationale en de oprichting van een derde alsnog los. Lenin (bolsjewiki), Karl Radek (namens de Poolse sociaal-democratie) en hun groepje medestanders konden praten als Brugman, ze kregen de ‘centristen’ niet mee. Een tussengroep (onder wie Grimm, Balabanova, Roland Holst en Trotski) neigde naar de linksen, maar vond ze wat al te onwrikbaar en sektarisch en viel de linksen daarom niet bij.

Roland Holst, Trotski en een roddel

Uiteindelijk werd aan Trotski (van de middengroep immers) gevraagd een ontwerp-resolutie te schrijven. En hier wordt het voor een Nederlands publiek aardig, want volgens haar eigen te boek gestelde herinneringen nam Roland Holst, in een poging te bemiddelen, hiertoe het initiatief. Ze vond de centristen te slap, de linksen te sektarisch en vroeg Trotski: ‘Waarom stelt u zelf niet een resolutie voor?’ Trotski zou verrast hebben gereageerd:

“Dat was nog niet in me opgekomen, maar misschien zou het wel goed zijn: ik zal proberen iets op te schrijven en het u dan voorlezen.’’

En zo belandden ze samen op Trotski’s hotelkamer.

Daardoor ontstond een gerucht, een roddel. In verband met Trotski en Roland Holst sprak Lenin over ‘een idylle’. In Nederland waren naar verluidt kringen rond SDP-blad De Tribune er als de kippen bij om de roddel over een ‘affaire’ tussen Roland Holst en Trotski aan te wakkeren en te verspreiden. Dat zou best waar kunnen zijn, want met Roland Holst hadden Wijnkoop, Van Ravesteyn, Ceton en hun aanhang nu eenmaal meningsverschillen.

Roland Holst zelf heeft trouwens ook niet nagelaten de roddelpraat te voeden. Toen de anderen na afloop van de conferentie in de rijtuigen stapten om zich naar Bern te laten brengen, gingen zij en Trotski samen lopend op pad naar de stad. En hun overleg in Trotski’s hotelkamer in Zimmerwald heeft ze later diverse keren in romantische termen beschreven. In een tijdschriftartikel deed ze dat zelfs in 1935 nog, eindigend met: ‘en laat ons nu maar gaan slapen’.

Roland Holsts-biografe Etty meent overigens dat roddel en suggestie één ding zijn, maar de werkelijkheid ‘vrijwel zeker’ iets anders. Roland Holst kon mensen nogal dweperig bewonderen. Eerder gold die bewondering bijvoorbeeld beeldend kunstenaar Jan Toorop en schrijver/dichter Albert Verwey, in de Zimmerwald-periode Trotski en later zelfs Lenin, die ze in Zimmerwald grotendeels gelijk gaf, maar nog wel te sektarisch vond.

Hoe dat ook zij, de volgende en laatste dag van de conferentie, 8 september, werd de ontwerp-tekst van Trotski (en een beetje Roland Holst) met enige moeite algemeen aanvaard. De linksen wilden de eenheid niet doorbreken en gingen ook akkoord. Wel lieten Lenin en vijf anderen een eigen verklaring aan het manifest toevoegen. Daarin stellen ze dat ze het manifest niet helemaal bevredigend vinden, onder meer omdat het ‘niets in het bijzonder (zegt) over het opportunisme’ van de leidingen van de partijen van de Tweede Internationale en ook, omdat het ‘niet duidelijk de middelen specificeert om zich tegen de oorlog te weer te stellen’.

En wat stond er dan in het met algemene stemmen aanvaarde Manifest van Zimmerwald? Hierbij de belangrijkste passages uit de door Roland Holsts blad De Internationale gepubliceerde tekst:

Tot slot stelde de Zimmerwald-conferentie een ‘internationale socialistische commissie’ in. Die moest dienen als ‘permanent verbindings- en informatiecentrum’ voor activiteiten tegen de oorlog. Als commissieleden wees de conferentie aan: de al genoemde Grimm en Balabanova en verder de Italiaan Oddino Morgari en de Zwitser Charles Naine.

Hoe het verder ging

In de nacht van 8 op 9 september om 2.30 uur sloot Grimm de conferentie. Om de afgevaardigden de gelegenheid te geven veilig naar huis te reizen werd tien dagen lang nog geen enkele ruchtbaarheid aan de Zimmerwald-conferentie gegeven. Toen dat uiteindelijk wel gebeurde, baarde dat het nodige opzien. Socialisten die elkaar over de grenzen van elkaar bevechtende landen, ‘over het prikkeldraad en de van bloed doordrenkte loopgraven’ de hand reikten – dat was een sterk staaltje.

In zijn autobiografie meldt Trotski dat de eigenaar van Hotel Beau Séjour hoopte dat zijn pand door alle publiciteit misschien wel in waarde zou stijgen. Tegen Grimm had hij gezegd dat hij dan wel bereid was wat geld te storten in de stichtingskas voor de Derde Internationale. “Maar ik denk dat hij zich wel snel zal hebben bedacht’’, aldus Trotski.

In Zimmerwald hadden de linksen aan het kortste eind getrokken en bepaalden de overwegend pacifistische centristen de toon. Maar de dankzij de ‘internationale socialistische commissie’ ontluikende ‘Zimmerwald-beweging’ kwam in april 1916 in het eveneens Zwitserse Kiental opnieuw bijeen. Daar bleken de linksen aan kracht hebben gewonnen. Tijdens de derde Zimmerwald-conferentie, in september 1917 in Stockholm, bleek dat die trend doorzette.

Kort daarna volgde de Russische oktober-revolutie. De Zimmerwald-beweging sudderde nog wat voort, maar werd in maart 1919 opgeheven toen in Moskou de Derde Internationale (de communistische, bekend geworden onder de afkorting Comintern) werd opgericht.

Sindsdien geldt de Zimmerwald-conferentie als startpunt van de uiteindelijke internationale scheuring tussen de sociaal-democratie en het communisme, als de voorloper van de Derde Internationale. De linkse minderheid in Zimmerwald was voor de Comintern het begin geweest.

Bronnen ▼