Tussen 1801 en 1813 hadden de Fransen het voor het zeggen in ons land. Vanaf 1806 hadden we zelfs een vrij populaire koning, Lodewijk Napoleon, de broer van de Napoleon Bonaparte. Maar die werd teruggeroepen en het Koningrijk Holland werd onderdeel van diens Franse keizerrijk. Daarmee begonnen de bitterste jaren van de Franse tijd, met als dieptepunt de mislukte veldtocht naar Rusland. Van het enorme Franse leger van 680.000 soldaten (25.000 Nederlandse dienstplichtigen) overleefden maar 40.000 mannen. Maar na verlies in Leipzig leek Napoleon verslagen en haalde Nederland ‘Oranje’ terug. Prins Willem Frederik, zoon van de in 1795 verdreven stadhouder Willem V, werd ‘vorst’ en toen Napoleon in 1815 letterlijk zijn Waterloo had gevonden zelfs koning van de verenigde Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden.
Verzetsliederen
Eén van de aspecten in die studie was hoe de Nederlandse bevolking verzet pleegde tegen de Franse overmacht. Muziek bleek daarbij een wapen. Verheijen stuitte op verzetsliederen die duidelijk maken dat de bevolking ernstig leed onder de Franse overmacht. Die vorm van protest was niet zonder risico.
Verheijen heeft dankzij crowdfunding een selectie van tien liederen uit de Franse tijd gedocumenteerd, in uitvoering gebracht en ondergebracht op een website, Verzetsliederen tegen Napoleon. Ze ontstonden op verschillende momenten in de Franse tijd en getuigen van optimisme, vrees en opluchting. Op de website wordt de achtergrond van de liederen besproken en de tekst weergegeven zoals die ruim tweehonderd jaar geleden verscheen. Bovendien worden de liederen instrumentaal en vocaal (niet altijd even zuiver) in uitvoering gebracht.
In de liedjes zijn oude vaderlandse melodieën te herkennen en ook het Franse marslied de Marseillaise, het God Save the Queen/King en het Wilhelmus. In 1813 werd het oud-Orangistische wijsje ‘Al is ons prinsje nog zo klein’ populair.
Aan het boek van Verheijen is een CD met de liederen toegevoegd; de muziek is ook via een website te beluisteren.
Censuur
Onder Lodewijk Napoleon bestond er al een strenge controle op gedrukt werk, maar na de inlijving werd het moderne en zeer strenge Napoleontische systeem van censuur in Nederland ingevoerd. Nu ging een preventieve aanpak gelden. Voortaan moesten drukkers vooraf aan het drukken toestemming krijgen. Dat ging zelfs zo ver dat de handschriften opgestuurd dienden te worden naar de censors.
“Door het strenge systeem van censuur was het niet langer mogelijk de liedteksten te drukken, al gebeurde dat soms nog wel in het geheim. Na 1811 werd dit nog moeilijker, omdat de Napoleontische ambtenaren een bijna volledig overzicht samenstelden van de drukpers en het aantal drukpersen in Nederland. Veel verzetsboodschappen werden middels handgeschreven vlugschriften verspreid. Pas na de terugtrekking van de Fransen in november 1813 werden veel liederen in drukvorm uitgegeven.”
Politie-archieven
Verheijen deed ook onderzoek in Parijs, waar onder meer het archief van de ‘Boekenpolitie’ is te vinden, de Direction-Générale de l’Imprimerie et de la Libraire, die over een speciaal ambtenarenapparaat beschikte dat na de inlijving onder het ministerie van Binnenlandse Zaken (van Frankrijk) viel.
“Ironisch genoeg weten we juist door de strenge controle en de beschrijvingen van de politie vaak wel wat er nog clandestien verscheen. Het uitgeven en verspreiden van drukwerk was gevaarlijk. Meestal verschenen verzetspamfletten in handgeschreven vorm. Waarschijnlijk werden liedjes vooral mondeling doorgegeven.”
Reis door de tijd
Muziek en liederen op CD en website worden uitgevoerd door een band onder leiding van Tom Brouwer en Carlo Luijten, aangevuld met verschillende artiesten. Er is gekozen voor hedendaagse arrangementen en moderne instrumenten om de liederen opnieuw tot leven te brengen.
De track begint met een Ouverture, waarin elementen zijn verwerkt van ‘Merck toch hoe sterck’, ‘Idylle sur la paix’, de Marseillaise, het Wilhelmus en Wien Neêrlands Bloed. Sommige van die melodieën komen later weer terug. De muziekstukken illustreren de heel verschillende gevoelens tijdens de ontwikkelingen in de Franse Tijd.
Zoals in ‘Geluk, geluk, o kameraden’ (1802) op de muziek van de Marseillaise. De tekst begon ooit als ‘Geluk, geluk, o Bato’s telgen’ om de Bataafse identiteit van het Nederlandse volk te benadrukken; Bato was de stamvader van de Batavieren; ons land was sinds 1801 het Bataafsche Gemenebest. Aanleiding was de Vrede van Amiëns, toen een einde kwam aan tien jaar revolutionaire oorlog. Het Franse strijdlied was toen nog populair. De Marseillaise zou later zelfs nog door Napoleon worden verboden en werd pas in 1870 het Franse volkslied.
Dienstplicht
Na de inlijving voerde Napoleon de dienstplicht in. Uiteindelijk werden daardoor 25.000 Nederlandse soldaten de dupe die met de Grande Armée mee moesten op de fataal afgelopen Veldtocht naar Moskou. Het lied Op het vertrekken van alle de Weezen, beschrijft hun lot en begint:
Ach Menschen al tegaar,
Hoort na dit Lied voorwaar,
Wat ‘er in Holland is gebeurd.
En waar nu jong en oud om treurd
Ô Weê ! Ô Weê !
Ach hadden wij maar Vreë
De liedteksten zijn eerder braaf dan revolutionair en zouden twee eeuwen later nauwelijks meer opzien baren.
Ach, wat is ons overkomen
Een volgend lied beschrijft het noodlot dat zich heeft voltrokken: Ach wat is ons overkomen, en de zekere dood die het lot zou zijn van de soldaten. De teksten zijn soms onbegrijpelijk. Het gaat over de soldaten ‘die in onze jonge jeugd / Vrijwillig onder dienst ben gekomen’ en ‘Vrijwillig dienen voor het Vaderland’, terwijl ze dienstplichtig waren; misschien was het cynisme.. Zelfs bevatte het lied een oproep tot verzet:
Ik vegt mijn liever vrij.
Als te leven in zoo’n slavernij
De Franse autoriteiten schreven dat dit lied ‘volstond met aanklachten tegen de huidige omstandigheden’ en ‘grove onfatsoenlijkheden’ bevatte. Het lied werd gezongen tijdens een oproer in Amsterdam op 11 april 1811. Een week later werden, ‘om herhaling te voorkomen’, in opdracht van Napoleon drie mensen geëxecuteerd.
Orangistisch verzet
Het verzet tegen de Fransen werd gekenmerkt door een terugkeer van het ooit verguisde Oranje en in november 1813 door bevrijding en de terugkomst van de prins. Die ging bepaald niet gepaard met een pacifistische geest, zo blijkt uit het lied Op Mannen op, vlieg in ‘t geweer op de wijs van ‘Al is ons prinsje nog zo klein’.
‘Zweer, Nederlanders! Eeuwig haat, ja zweer!
Aan elken vijand van den staat, ja zweer!
En, vóór een edele, goede vreê,
Keer ’t heldenzwaard niet in de scheê,
Dat zweer! Dat zweer! Dat zweer!’
Wilhelmus
Ook het Wilhelmus werd in 1813 populair. In april nog werd een Hagenaar opgepakt omdat hij de melodie op een trommel had geslagen. Toen Oranje terugkeerde kreeg de tekst vele variaties, allemaal met verwijzingen naar het rijke verleden.
Wilhelmus van Nassauwen
Is nog ons vreugdelied!
De God van ons berouwen
Verlaat ons Holland niet.
Het bloed van onze vaderen
Is niet in ons verfranscht
Het huppelt door onze aderen
Waar ’t blij Oranje glanscht.
De CD sluit af met een voorbarig lied: Bonaparte is op de vlucht gegaan, dat waarschijnlijk werd verspreid na de ontsnapping van Napoleon van Elba in februari 1815. Daarin wordt de verwachting uitgesproken dat de ex-keizer gauw gevangen zou worden genomen en weer naar Elba teruggebracht. In werkelijkheid bouwde Napoleon in die honderd dagen weer een sterk leger op, dat uiteindelijk op 18 juni de Slag bij Waterloo verloor. Napoleon ging toen niet terug naar Elba, maar naar Sint Helena, waar hij in 1821 overleed.
Boek: Nederland onder Napoleon
Alle tracks in één keer
Website: Verzetsliederen tegen Napoleon
