Prototypografie & de eerste Nederlandse drukker

De legende van Laurens Janszoon Coster – die eeuwenlang werd beschouwd als uitvinder van de boekdrukkunst – lijkt onuitroeibaar. Onderzoekers hebben al meer dan een eeuw geleden de aanspraken van ‘Haarlem’ ontkracht ten gunste van ‘Mainz’ – de woonplaats van Johannes Gutenberg, maar nog steeds zijn er bezoekers in Meermanno die ontsteld zijn als ik ze vertel dat de boekdrukkunst geen Nederlandse uitvinding is.

Maar weten we dan wel wie de eerste Nederlandse drukker was? Helaas. Het eerste in Nederland gedrukte boek waarin de naam van een drukker staat, is uit 1473, maar we weten zeker dat er vóór dat jaar ook al gedrukt werd. Meermanno heeft een grote verzameling zogenaamde ‘prototypografieën’: ongedateerde boeken die in de jaren 1460 en 1470 gedrukt zijn, maar waarin geen plaats van uitgave of een naam van de drukker vermeld staan.

Van het hier getoonde boek weten we dat het in of vóór 1472 gedrukt moet zijn. Het is een verzameling van teksten in het Latijn, met onder andere een soort Latijnse samenvatting van Homerus’ Ilias. In het Meermanno-exemplaar staat op de laatste tekstpagina een inscriptie op basis waarvan het boek nader gedateerd kan worden. Met allerlei afkortingen staat er in het Latijn:

‘Hunc librum emit dominus Conraedus abbas huius loci xxxiiii qui obiit ao m cccc lxxiiii in profesto exaltationis sanctae crucis postquam praefuisset annis fere tribus’

– ‘dit boek kocht heer abt Conraedus, de 34e van deze plaats [=abdij], die stierf in het jaar 1474 op de dag voor het feest van de heilige kruisverheffing nadat hij bijna drie jaar de leider [van de abdij] was geweest’

De heilige kruisverheffing is een kerkelijk feest dat op 14 september gevierd wordt. Conradus stierf dus op 13 september 1474. De enige persoon die naadloos bij deze gegevens past, is Conradus du Moulin, abt van de benedictijner abdij Saint-Jacques in Luik, die – jawel – in 1471 werd aangesteld.

Waarom iemand na diens dood in het boek aantekende dat de abt het gekocht had, zullen we nooit weten, maar daardoor weten we dat deze incunabel uiterlijk in 1474 werd gedrukt. En met een beetje verder kijken kunnen we het jaar van uitgave nog wat verder precisiëren: in de Universitäts- und Landesbibliothek in Darmstadt bevindt zich een exemplaar waarin de rubricator (die met de hand rode tekstelementen toevoegde) zijn werk heeft gedateerd op 1472. We houden het dus op ‘niet later dan 1472’.

~ Erik Geleijns – Museum Meermanno