Paul Prillevitz
Voor liefhebbers van rauwe en dramatische woestijn-verhalen als The English Patient, The Sheltering Sky en Lawrence of Arabia draait er momenteel een nieuwe film die men zeker niet mag missen: Theeb. De film won al verschillende prijzen op de filmfestivals van Venetië en Abu Dhabi.
Het woord Theeb betekent in de bedoeïenen-cultuur zo veel als ‘wolf’. Het is daar een belangrijk, maar ook ambigu en tweezijdig symbool. Enerzijds is de wolf een sluw, kwaadaardig roofdier dat vee steelt, maar aan de andere kant staat het voor dapperheid en moed. Het imposante beest is zowel een tragisch als een glorieus wezen in de cultuur van de woestijn.
Theeb speelt zich rond 1916 af in Saoedi-Arabië (Hijaz) en gaat over een jongetje wiens vader net is overleden waardoor hij onder de hoede van zijn oudere broer Hussein komt te staan. Centraal staat vervolgens hoe Theeb het harde nomaden-leven in de woestijn moet zien door te komen. In een kale, onherbergzame en gevaarlijke wereld waar niks groeit, bijna geen water voorhanden is en de Engelsen en de Turken tegen elkaar strijden gedurende de Eerste Wereldoorlog, moet de kleine Theeb, gespeeld door Jacir Eid Al-Hwietat, zien te overleven.
Theeb en zijn broer zijn gidsen voor toeristen die de woestijn willen doorkruisen. Op een zekere dag wil een Britse officier gebruik maken van hun diensten. Ze gaan op weg, maar na enige tijd wordt Theeb gemaand om terug te keren omdat het te gevaarlijk wordt. Hij slaat deze goede raad in de wind en volgt tegen beter weten in toch zijn broer en de Britse militair.
Meetrekken met de Brit langs een oud pelgrim-spoor had hij achteraf gezien beter niet kunnen doen want hierdoor verzeilt hij van de ene netelige situatie in de andere. Overal zijn roversbendes, heerst geweld en aan water en brood is moeilijk te geraken. Wie aan de waterput van een ander komt, wordt genadeloos afgemaakt en beroofd. De sociale noodzaak om gastvrijheid aan vreemdelingen te bieden die onder de bedoeïenen gangbaar is, botst daarbij dikwijls met de individuele drang om te overleven en zichzelf te beschermen.
Geheim
Voor Theeb is de overlevingstocht niet makkelijk. Er komen veel gevaarlijke en onbekende zaken op zijn pad. Bovendien draagt de Britse militair die door Theeb en Hussein begeleid wordt, een geheimzinnige kist bij zich waar Theeb door wordt geobsedeerd en waar hij meer van wil weten. De jonge nomade doet alles om er achter te komen wat het is, maar slaagt daar pas op het laatst van de film in. De inhoud ervan blijkt echter niet zo verheffend en fraai te zijn als gehoopt…
De Britse officier wordt gedurende de reis ook nog eens vermoord net als Theeb’s broer en enkele andere bedoeïenen. Theeb staat er vanaf dat moment helemaal alleen voor en moet het als minderjarige zelfs opnemen tegen de volwassen leider van een gevaarlijke, concurrerende stam met wie zijn eigen clan een bloedvete heeft. Uit nood geboren trekken beide antagonisten eerst toch met elkaar op, maar daar komt spoedig verandering in…
Westerse mens
Qua thematiek sluit Theeb wel enigszins aan bij de ideeën van de Amerikaanse auteur Paul Bowles, op wiens boek een ander bekend woestijn-drama, The Sheltering Sky, werd gebaseerd. Bowles schreef veel over de zwakte van de moderne, verstedelijkte Westerse mens. Volgens Bowles was de Westerse mens slechts een oppervlakkig wezen dat reddeloos verloren is als het er echt op aan komt en hij of zij moet zien te overleven in de onherbergzame natuur of in een andere, afwijkende en ongekunstelde, ‘primitieve’ cultuur.
In 1916 waren de bedoeïenen in het Midden-Oosten nog perfect in staat zichzelf in de woestijn te redden zonder veel hulpmiddelen, in tegenstelling tot de huidige nomaden ter plaatse die veel minder van de woestijn weten en nu ook gebruik maken van auto’s, gps en andere techniek. Om aan te tonen hoe goed de bedoeïenen vroeger hun weg wisten te vinden in de woestijn, zoomt Theeb direct in op het thema waar het in het bedoeïenen-bestaan eigenlijk allemaal om draaide, namelijk: OVERLEVEN. Dat de bedoeïenen daar door de eeuwen heen zeer bedreven in waren geraakt, maakt de ‘operatie’ die Theeb moet uitvoeren bij zijn grootste vijand en leider van een vijandige clan, meer dan duidelijk. Deze ingreep is erg pijnlijk en shockerend om te zien. De manier waarop Theeb de kogel uit de bloederige, slecht verzorgde, wond van zijn vijand haalt, is zo rauw en realistisch dat men er zijn ogen direct van wil afwenden. Prachtig verfilmd allemaal, maar niet erg esthetisch om naar te kijken. Het toont wel aan hoe pragmatisch, moedig en flexibel de bedoeïenen begin vorige eeuw geweest moeten zijn. De harde woestijn dwong hen daar ook op niets ontziende wijze toe, anders hadden ze het simpelweg niet overleefd.
Minder laf
De veertiende-eeuwse Arabische geleerde Ib’n Khaldun beweerde soortgelijke zaken als Bowles. Volgens hem was de
“…woestijn de bakermat van de beschaving en waren woestijnbewoners beter af dan sedentaire volken omdat ze matiger waren, vrijer, moediger, gezonder, minder opgeblazen, minder laf, minder geneigd zich te onderwerpen aan ondeugdelijke wetten en in alle opzichten gemakkelijker te genezen.”
De Amerikaanse auteur Ralph Waldo Emerson lijkt zich bij de ideeën van Bowles en Ib’n Khaldun aan te sluiten. Hij dacht immers dat het menselijke ras uiteindelijk ten onder zou gaan door een te veel aan beschaving.
Ottomaanse Rijk
In Theeb spelen op de achtergrond zowel de Eerste Wereldoorlog als het kolonialisme een rol. De film laat zien welke gevolgen beide hadden voor de Arabische volken in de regio. In de film ziet men bijvoorbeeld dat de Britten een spoorlijn bouwen waarmee ook toeristen kunnen worden vervoerd. De bedoeïenen raken daardoor hun beroep als woestijn-gids grotendeels kwijt. Dat steekt en verontrust hen zeer en maakt hun leven er bepaald niet makkelijker op in het ondergaande Ottomaanse Rijk.
Opmerkelijk aan Theeb is dat deze productie bijna volledig met amateurs werd opgenomen. De cast bestond voornamelijk uit nomaden die geen enkele ervaring met film hadden (Jack Fox die de Britse militair speelt uitgezonderd). Sommigen van hen hadden zelfs geen enkele opleiding genoten waardoor ze veel moeite hadden hun teksten te onthouden.
In het begin hadden de bedoeïenen sowieso geen belangstelling om te gaan acteren. Hun leven draait nu eenmaal om de familie, jagen en kamelen. Spelen in een film was niet direct hun grootste ambitie. Regisseur Naji Abu Nowar moest daarom veel moeite doen om zijn project van de grond te krijgen. Uiteindelijk haalde hij ze toch over om deel te nemen en slaagde er via rolspelen en speciale acteer-workshops in de nomaden aan te leren hoe ze op het witte doek dienden te spelen en te handelen. De uiteindelijke bioscoop-versie van Theeb bewijst dat dit perfect gelukt is.
Nergens in deze low budget-film krijg je de indruk dat hier knoeiers of amateurs aan het werk zijn geweest. Een zeer knap stukje werk van regisseur Naji Abu Nowar.
Authentiek
De in Engeland geboren Jordaanse regisseur heeft zijn best gedaan om Theeb er zo authentiek mogelijk te laten uitzien. Naji Abu Nowar houdt namelijk erg van de bedoeïenen-cultuur en heeft zeer veel respect voor de nomaden van de woestijn. Hij wilde daarom geen onwerkelijk fantasie-verhaal creëren en heeft dus geprobeerd de realiteit zo dicht mogelijk te benaderen. Daar voelde hij zich moreel ook toe verplicht. De bedoeïenen hebben er zelf namelijk een afkeer van wanneer ze verkeerd worden weergegeven in de populaire Arabische films van tegenwoordig. Niks van hetgeen in Theeb te zien is, mocht daarom alleen maar voor de sier zijn. Elk attribuut, zoals mes, geweer of grafsteen moest voor de nomaden zelf herkenbaar zijn als authentiek. Zelfs de folklore, poëzie en cultuur van de bedoeïenen diende in overeenstemming te zijn met de werkelijkheid.
Overlevingstechnieken als jagen en water zoeken zijn daarom in de film levensecht weergegeven. De regisseur liet zich daarbij assisteren door een man die ter plaatse de Sherlock Holmes van de woestijn wordt genoemd. Volgens Naji Abu Nowar kan deze man in de woestijn werkelijk alles opsporen dat maar mogelijk is. Zelfs de politie schakelt hem geregeld in.
Lawrence of Arabia
Hoewel Theeb een veel kleinere productie is dan Lawrence of Arabia, zijn er behoorlijk veel raakvlakken tussen beide films. Zo is er de continue strijd om de schaarse waterputten, de moed van Lawrence en Theeb en de strijd tussen de Britten en de Ottomanen. Dat ziet men in beide films terug. Verschillen zijn er ook. Bij Lawrence is de westerse kijk op zaken belangrijk terwijl er bij Theeb meer vanuit het Arabische perspectief gekeken wordt.
Seksualiteit
Er wordt wel gezegd dat Theeb een coming-of-age film is, maar dat valt te betwijfelen. Een bedoeïen als Theeb moet immers van kinds af aan weerbaar, alert en moedig zijn, anders overleeft hij niet in de onbarmhartige woestijn. Ook kinderen dienen er van jongs af aan volwassen te zijn, anders gaan ze er aan. Niks ontwikkeling van persoonlijkheid, eigen seksualiteit of politieke mening. In leven blijven is veel belangrijker in de Arabische woestijn. Theeb heeft simpelweg te weinig tijd om aan zichzelf te twijfelen en te onderzoeken wie hij is, zoals in het westen in de mode is. Als hij overleeft, mag hij al lang blij zijn….
Theeb is sinds 13 augustus te zien in Nederlandse bioscopen.
DVD: Theeb
